Kritikak eta Iruzkinak

Gustatu zait 80eko hamarkadaz Sarrik egiten duen deskripzioa.... Harek dioenez, liburua idatzi du: “ez, dakielako; baizik eta ez dakielako” (hitz-joko polita). Sarrik bizitzerik izan ez duen garai bat deskribatzen du. Batzuetan argigarria da kanpoko begirada hori, geronek ikusten ez duguna erakusten baitu.

Pertsona berezia izan da Markos (Markus) Gimenez. Konplikatua izan behar du bipolarra izatea: inoiz gogo iluna eta inoiz euforia sortzaile bete-betea. Ez nuen apenas haren berririk. Julio Kageta, Dantzut, Puto Amoak Matematiketan dira Markosen musika-taldeak. Hiruen izenak nituen entzunak, baina ez haien musika, liburua eskuartean izan dudanera arte.

Markus = Sukram (eskerrik asko, arabieraz)

101 palindromo ageri dira; bakoitzaren ondoren... hainbat gogoeta eta digresio, Sarriren moduan eginak, bereak edo besteenak. Eta bai... neuk ere Interneten begiratu dut... Graziosa Oroz eta Koldo Miscelania zein diren begiratzeko... Ahaztua nuen Sarrik adarra jotzeko duen abilezia ;-)

Palindromo bat osatzeko hizkuntza behartu egin behar da neurri batean, baina ez beti. Irakurtzen ari nintzela, palindromo gutxi batzuk apuntatu ditut, bereziki bereziak iruditu zaizkidalako:

• Nazi bi Ibizan 
• Arrate ere etarra 
• Zeutako katuez 
• Kaosaren erasoak 
• Izar arrosa sorrarazi 
• Zerua urez

Ederrak Ezta?

Neronek ere insomnioa izateko joera dut. A ze kirola, lorik eza! Liburuan ageri da lo egin ezin baduzu beste baten ametsean izarrik zaudelako izaten dela. Oxala!

Portzierto... bi liburu eta abesti bat apuntatu ditut, Markusen izpirituan sakontzeko:

• Ambrose Bierce-ren Deabruaren hiztegia 
• Iñaki Segurolaren Ganorexia 
• Lou Reed-en "Lorerik ez duzu" (the proposition)

Kontatuko dizuet.

Egun hauetan, liburuarekin batera, Haraway-ri buruzko podcast bat entzuten egon naiz. Aitortu behar dut gutxixegi ulertu dudala, baina ideia pare batekin geratu naiz. Haraway-k fikzio espekulatiboa proposatzen du: fikzioa erabiltzea balizko etorkizunak irudikatzeko. "Fikzio" hitza ez da doakoa. Kontua ez da etorkizuna ziuraski/agian izango den bezala irudikatzea, baizik eta fikzio bat sortzea, non balizko etorkizun horren hainbat elementu gako irudikatuko diren... Egun emergenteak diren elementu horiek izan daitezke al ez. Elementu horien balizko garapen bat (edo batzuk) marraztuko ditugu, onerako (utopia) zein txarrerako (distopia).

Adimen artifiziala gure bizitza kontrolatzera iritsiko da? Ez dut uste. Adimen artifiziala garatzeko 2 elementu behar omen dira: konputazio gaitasun handia eta datuak (ahalik eta gehien, ahalik eta onenak). Garatuko da? Jakina, bi elementu horiek garaten diren neurrian. Noiz arte? Ezin jakin. Esango nuke bi teoria dagoela: (a) garapena, gaurtik ikusita, ez du (oraingoz) ageriko mugarik; (b) urte gutxian horren azkar hazi den adimen artifizialaren hazkundea datozen urteetan moteltzea litzateke logikoena, ia 0 bihurtu arte...

Akats larria da adimen artifizialari pertsona baten ezaugarriak ematea: AA ez da pertsona bat, tresna bat da. Akatsa da, beraz, adimen artifiziala giza adimenarekin konparatu nahi izatea. Adimen artifizialak giza adimenak egiten ez dituen gauzak egin ahal dituela? Jakina. Ezin dugu ere kotxe baten abiaduran korrika egin. Horregatik existitzen dira kotxeak.

Bide batez esanda, adimen artifiziala euskaraz garatzeko ere goiko bi elementu horiek behar dira: konputazio ahalmena eta datuak... Zaila izango da hizkuntza handiekin lehiatzea, beti izango baitugu datu gutxiago, baita enpresa handiek baino konputazio ahalmen txikiagoa. Erronka da algoritmo efizienteagoak garatzea: datu gutxiagorekin eta konputazio gaitasun txikiagorekin ondo funtzionatuko dutenak.

Liburura itzulita... eleberriak nahiago ditut ipuinak baino. Garai batean ipuin-zaleagoa izan naiz gaur egun baino. Kasu hau, dena den, berezia da. Ez da ipuin-bilduma bat... ez erabat. Esango nuke istorio oso bat dela, begirada askotatik kontatua.

Gustatu zait izenburua: dimisioa. Gizakiok teknologiari boterea eman eta politikatik dimititu egiten dugunekoa deskribatzen baitu. Josu Jon Imazen aipamen bat ageri da liburuan: teknologia gehiago behar da eta ideologia (politika) gutxiago. Faltsua da. Funtsezkoa da politika (eta ideologia) teknologiaren aurretik jartzea.

Zerbait aipatekotan, "Sinbiosia Marten" ipuina aipatuko nuke. Zentrala dela esango nuke. Gehiago gabe ere ondo funtziona zezakeela iruditzen zait (portzierto... sinbiosia ere Donna Haraway-ren kontzeptu gakoetako bat da). Bitxia egin zait ipuin horren pertsonajea: amarekin Martera joandako euskaldun bat, euskal klasikoak irakurtzea maite duena... Gogoetatxo interesgarriak ditu euskara, euskal kultura eta adimen artifizialari buruzkoak. Euskal Kulturaren fikzio espekulatibo bat, agian? Ez... gehiegi esatea litzateke ;-)

Garai bateko nobela poliziakoen estiloan eraikia dago: biolentzia espliziturik ez, argumentoaren norabide aldaketa ugari, amaiera ustekabea.

Berezia da pertsonajeak nola eraikitzen dituen. Esango nuke horixe dela nobelaren gakoetako bat. Hori eta umorea nola erabiltzen duen... absurdoaren ikutu batekin (kasik Valle Inclan-en modura). Horrek bizitasuna ematen dio eta sinisgarritasuna kendu.

Protagonistak 3 historialari dira, bakoitzak garai batean espezializatua: historiaurrea, erdi aroa eta gerra handia. Elkarren lagunak, euren espezialitateen arteko lehiagatik elkarri zirika aritzen badira ere. Iraganaren hiru ikertzaile, orainean ikertzen. Etxe merke bat lortu dute, zaharberritzearen truke. Bakoitzak pisu batean bizi da... orden kronologikoan: historiaurrea lehen pisuan, erdi aroa bigarrenan eta gerra handia hirugarrean... Ezin zen bestela izan. Elkarri deitzeko... kolpe bat jo behar da lehengo pisuko bizilagunari deitzeko; bi kolpe, bigarrenekori; hiru kolpe, hirugarrenekoari... zazpi kolpe dira denok biltzeko deia.

Sua dute elkargune. Historiarruen gizon iletsuz osatutako taldetxoak biltzen dira haitzulotik gertu suaren inguruan; Erdi Aroko biztanlea etxeka kontatzen da, sutondoka alegia... eta zer esanik Gerra Handiaren suari buruz... "Beraz, gure arteko tirabirez gogaitu eta alde kronologikoak elkargaitzak bilakatzen direnean, ez diagu sua egin besterik".

Liburuan bada irudi polit bat: hiru historialariak etxezaharraren balkonada batean daude, lehiotik begira. Katedral bateko hiru estatua dirudite... hiru ebangelista. Izenak ere bat datoz: Marc, Mathias eta Lucian... San Mateo, San Marcos, San Lucas, alegia. Idazlea ere pertsonaje bat da. Nonbait irakurri dut agorafobia duela eta lan egiteko modu bitxi samarra duela: urtean behin argitaratzen du; oporraldian istorioaren arkitektura eraiki ohi du oso-osorik, eta gainerako hilabeteetan narrazioari forma emateari ekiten dio.

Itzulpena ongi. Ni neu pertsonalki urduri jartzen nauten ZEIN-erlatiboak alde batera utzita (nork bere zoroak bizi ditu),esango nuke testuaren jarioa oso egokia dela.

Hitanoa. Bitxia da. Kosta egiten zait hitanozko pasarteak irakurraldi isilean lehenengoan ulertzea. Ahoskatu behar izaten ditut; entzun behar ditut, ahopeka besterik ez bada ere.

Amaitu dut #SaharaErresistentzian liburua. Erraz irakurtzen da, baina liburu gogorra da.

Gure lehengo etxean, saharar familia bat bizi zen beheko pisuan. Jende atsegina zen, baina inoiz ez genuen haiekin harreman handirik. Irakasle bat izan nuen (liburuan aipaten da) Arabako SEADen Lagunen Elkartean oso sartuta... Bitxia da. Horren gertu eta horren urrun. Esango nuke harritu egin nauela Saharaz horren gutxi jakiteak. Sahara bitan zatituta zegoenik jakin bai... baina ez naiz orain arte ohartu horrek guztiak zer zekarren.

Deigarriak (eta lazgarriak) egin zaizkit tortura eta errepresio gordinaren kontakizunak. Are lazgarriagoak lehen pertsonan kontatzen direnean.

Argigarria egin zait liburuaren amaieran ageri den kronologia. Perspektiba ematen du. Kanpalekuak behin-behineko irtenbide gisa sortu ziren... eta estatu bat izatera iritsi dira. Behin-behinean sortu ziren eta 50 urte bete dituzte dagoeneko. Hots, kanpalekuetan bertan jaio diren berrogeitapiko urteko gizon-emakumeak daude. Ikaragarria da.

Lotsagarria iruditu zait Espainiako gobernu(ar)en jokabidea. Saldukeria.

Interesgarria egin zait, Sahararen antropologiaz aritzen den kapitulua, han herri bat dagoela argi ikusten baita, eta baduela gurearekin ere konparazio-punturik. Gameluak eta dromedarioak... nik neuk beti nahasten ditut. Saharan hamaika hitz omen dago dromedarioak izendatzeko; baita euria izendatzeko ere. Urteak ez dira zenbakiekin izendatzen... urteak orduan gertatu ziren gertakizun gogoangarrien bidez izendatzen dira.

Haima omen da sahararren ikur nagusia. Haimak debekatuta daude lurralde okupatuetan. Gasteizen bertako hizkuntza-komunitateaz hitz egiteko saharar-talde bat bildu zutuenean, haima bat jarri zuten Gasteizko Alde Zaharrean... "Auzolana" Pilotalekuan. Saharan "Tuiza" deitzen deitzen diote gure "auzolanari". Hemen: www.youtube.com/watch?v=9JsFrAN8aZI

Iaz "Saharari kantari" diskoa argitaratu zen. Bikaina da. Liburua irakurtzen baduzue, ez ahaztu hori ere entzutea. "Haizea harrien aurka" kanta oso berezia da: youtu.be/jWkWpL64ADE?si=zv4haZxjJcymUyDV

Liburua argitaratu zenean, mahai-inguru bat antolatu zuten Andoainen, aurkezteko. Bideoa youtuben dago. Osagarri ona da liburua irakurtzea erabakitzen baduzue. Aldez aurretik ikustea gomendatzen dizuet. Hemen: www.youtube.com/watch?v=uj8WusjAlrE

#SaharaErresistentzian kronika-liburu bat da. Kronika kazetaritzaren, historiaren eta literaturaren arteko intersekzioan dagoen estilo bat da. Kronika informazioa eta sentsorialitatea da: historia gertatu den lekuaren usaina du eta irakurtzen duenari hunkidura eragiten dio. Traficantes de Sueños argitaletxeak kronikari buruzko ikastaro bat antolatu zuen orain dela hainbat urte. Ikastaro horren audioak ivoox-en daude: www.ivoox.com/podcast-nncc-21-las-voces-salvajes_sq_f1287377_1.html

Zenbait balorazio: • Liburu bikaina. Ederki idatzia. Azkar irakurtzeko modukoa, kalitatean ezer galdu gabe... • Deserosoa, zer pentsatua ematen duena... • Intriga puntu egokia... • Aipamen ugari arte(et)an maitasuna nola islatua izan den... Interesgarria.

Hainbat galdera: • Maitasunaren atzean ez ote dago, sarritan bakarrik egoteari beldurra izatea? • Maitasun-ideologia ezberdinak existitzen dira? Horri buruzko azterketarik egin da inoiz?  • Maitasun erromantikoa kaltegarria da? Emakumeen aurkako indarkeriaren aliatua da? • Zein da alternatiba? Maitasunean sinisteari uztea eta bere existentzia bera ukatzea? Ala maitasuna berrasmatzea? • Posiblea da, feminismoa lagun, bestea suntsituko ez duen maitasun bat irudikatzea?

Esaldi borobil batzuk:

"Bizitzak banatzea bezain zaila da etxe batean urteetan pilatutako liburuak banatzea." "Mende honetan hiru izan dira asmakizun onenak, dudarik gabe: Tinder, satisfyer-a eta itzultzaile neuronala. Zenbat denbora aurreztu diguten hirurek..." "Harreman betea izateko zerbait falta zitzaion: denbora" "Indarkeria era askotara mozorrotu daiteke. Eta maitasuna gauza asko estaltzen dituen pintura lodia bihur daiteke." "Pertsona bat maitatu ahal izateko, lehenik zuhaitz bat maitatzen jakin behar da, arroka bat, hodei bat..."

Liburua irakurtzen ari nintzela Cira Cresporen artikulutxo bat topatu nuen berria egunkarian. Komedia erromantikoak gustukoak zituela zioen, tarteka, horien atzean pornografia emozionala ikusten bazuen ere. Deigarria egin zitzaidan. Hemen irakur daiteke: www.berria.eus/kultura/maitasuna-egia-da_2118937_102.html 

Aitortuko dut. Nik ere gustura ikusten ditut komedia erromantikoak. Rafaela Carra ere gustukoa dut. Nork bere kontraesanak bizi ditu! Eta bai... Ederra litzateke, hil aurretik, inor zoriontsu egin duzula sentitzea.

Bizitza-istorioak edo bizitza-historiak gizarte zientzietan, bereziki antropologian eta soziologian, erabiltzen den ikerketa-metodo kualitatiboa da, non pertsona batek bere bizitza osoaren edo bizipen konkretu batzuen kontakizuna egiten dion ikertzaileari, guztiz modu irekian.

Nabari da Mari Luz Esteban antropologoa dela. Esango nuke haragizko erreformak liburua horixe dela: txatalez txatal, bizitza-historia bat. Bertan gertakizun handiak eta txikiak nahasten dira, oroitzapenak, emozioak, ikaspenak... Den-denek dute lekutxoren bat... "lo que no mata, enseña".

Poesia irakurtzen dudanean, bigarren aldiz irakurri nahi ditudan poemak ixa txiki batekin markatu ohi ditut. Oraingoan amore eman dut. Liburua gehiegi zikintzea zela ikusi dut.

Pasarte batzuekin erabat identifikatua sentitu naiz. Izan ere...

...neuk ere Bosten bilduma osoa irakurri nuen umetan. Neuk ere gogoratzen ditut martxoaren 3ko sarraskiaren ingurukoak. Neuk ere Larraonan egon nintzen, UEUko ikastaroetan. Neuk ere ez dut euskara guraso-hizkuntza... neuretzat ere lan-hizkuntza eta semealaba-hizkuntza da. Neuk ere gozatu eta sufritu egin nuen euskara ikasten. Pandemia antzera paratu genuen guztiok, "espazioak denborari gaina hartzen ziola ikusten". Eta bai... neuk ere Niko Etxart maite dut, bereziki a capella kantatzen duenean...

Ziurgabetasun garaietan bizi gara...

Ziurgabetasunaren garaian nekeza da geroa irudikatzea eta dogmatismoaren tentazioa nagusitu egiten da.

Gustatu zait teoria maketoaren proposamena:

nago euskalduntasunaren teoria maketo baten premian bagarela

teoria maketoa kanporako eta barrurako kolonialismoaren azternak agerian uzteko

/.../

teoria maketoa gure artean diren desberdintasunak eta desberdinkeriak ez ahazteko

/.../

teoria maketoa euskaldun perfekturik ez dela ez inoiz ez inon izango berresteko

Euskalgintzak begirada intersekzional hori behar du, berandu baino lehen.

Normalean ez dut erdarazko liburuen iruzkinik egiten, baina aitortu behar dut honek inpaktatu egin nauela. Bost pertsona ari dira elur ekaitz baten erdian galdu den haur baten bila. Bost istorio lazgarri dira. Bost galtzaileren istorioa: hiru pertsona on eta bi pertsona gaizto. Galtzaile izateko modu ezberdinak direla iradokitzen du eta lekutxo bat uzten dio esperantzari: pertsona onek zoriotasuna merezi dute; gaiztoak , ordea, patuak jarriko ditu bere lekuan.

Erraz, oso erraz, irakurtzen den liburua da. Bi eseraldietan amaitu dut.

Aitatasunari buruzko parrafotxo bat azpimarartu dut, esanguratsua iruditu zaidalako: "Seme-alabak izan aurretik, bizitza betea eta zirraragarria duzula uste duzu... gauza txikiak nahikoak direla zu zoriontsua izateko. Orain, pentsatzen hasia zara ze demontre izango den zure bizitza seme-alabak alde egiten dutenean; bizitzea merezi duen ezer geratzen ez denean. Izan ere, ez dago zoriontasun handiagorik seme-alabak handitzen ikustea baino; mailaz aldatzen direla ikustea, haur zalantzatiak izatetik zure erabaki txikiena ere zalantzan jartzen duten helduak izatera".

Liburuaz

Egia esan, askoz gehiago espero nuen. Beti egin zait deigarria Reinhold Messner-en figura, baita bere etika ekologista ere... Liburu honetan, ordea, "monotematikoegia" iruditu zait. Liburua eskuartean baduzue, Ramon Olasagastiaren epilogoa irakurri. Merezi du. Libururen zatirik onena da... eta ederki laburtzen du liburuaren mamia: "Oso-oso gutxi dira Messnerrek egindakoak eta batez ere egindako eran egiteko gai direnak, baina hark egindakoa egiten ari direlakoan daude: zortzimilakoak igotzen Everest otzanduetan. Bakanak dira Kilian Jorneten ahala dutenak, baina hark egiten duen gauza bera egiten dabiltza: mendiko lasterketak korritzen, zidor eta mendi gero eta maiztuago eta masifikatuagoetan".

Messner-en ustez, ez da komeni mendia "banalizatzea" eta denon eskura dagoen "parke tematiko" bihurtzea. Mendizaletasunaren akabera litzateke hori.

Mendizaletasunaz

Messner-en planteamendua geure unibertso txikira ere ekarri ahal dugu. (Ia) igandero mendira joaten den mendizale horietako bat naiz, igandero mendia inbaditzen duten domingeroez kexu ;-)

Ideia deserosoa egiten zait: nor naiz ni nirea mendizaletasuna eta besteena domingerismoa dela esateko? Jende-pilaketatik urrun dauden ibilbideak hautatzen ditugu gehienetan, baina beti ez da posible izaten. Oraindik posible da Gorbeiara igotzea bidean (ia) inor ikusi gabe... baina gurutzera hurbildu ahala... akabo!

Hizkuntzaz

Txikitatik bidaiei eta mendiei buruzko liburuez inguratua egon naiz. Anaia mendizale porrokatua zen. Izugarri maite zituen liburu horiek. Tarteka hartzen nituen, baina irudietan zentratzen nintzen gehiago, testuetan baino. Besteak beste, Miguel Anguloren liburuak gogoan ditut: liburu praktikoak ziren, mendietara igotzeko ibilbideak emateko sortuak... baina bazuten erromantizismo puntu bat. Mendimina eta naturamina.

Liburu horiek gehienak gaztelaniaz idatzita zeuden... Euskarara ekarritakoak ere baziren batzuk, baina ez zuten kutsu bera. Naturarekiko lilura hori hizkuntzara ekarrita beste idazleengan aurkitu dut: Juan Kruz Igerabide edo Pello Zabala, esate baterako. Ramon Olasagasti ere aurkikuntza bat izan da. Eskuratu beharko dut haren testu gehiago!

Mendiko literaturaz

Oraindik ere Pyrenaica aldizkaria jasotzen dut aldiro. Irakurtzen dut, baina besterik gabe. Oxigeno eta Desnivel ere eskuartean izan ditut sarritan. Tarte honetan mendiko literatura ere deskubritu dut, letra larriz. Desnivel editorialak baditu nobela interesgarri gutxi batzuk; baina nik neuk bi idazle aipatuko nituzke bereziki: Paolo Gognetti eta Erri de Luca, biak ala biak italiarrak.

Erri de Luca mundiala da. Ez dizuet bere bizitza kontatuko, baina nobela baten argumentoa dirudi (nahi izanez gero, wikipedian arakatu). AHTaren aurka agertu eta auzitegietan hainbat gorabehera izan zituelako ezagutu nuen. Horren inguruko gogoetak "La palabra contraria" izeneko liburuan jaso zituen. Mendia sarritan ageri da bere liburuetan. Hiru aipatuko nituzke bereziki: "Imposible", "El peso de la mariposa" eta "Tras la huella de Nives". Bere azken liburuan ez da mendia ageri (beno, bai... Vesubio dago bertan omnipresente): "Napatrida: volver a Napoles" liburuan bere jaioterriaz jardun du. Bikaina da. Joe... Napoli zenbat maite dudan!

Paolo Cognetti askoz monotematikoa da. Bi liburu aipatuko nituzke: "Las ocho montañas" eta "La felicidad del lobo". Horietatik lehena pantaila handira eraman zuten, duela ez asko. Ramon Olasagastik berak aipatzen du epilogoan. Liburua irakurria dut. Filma eskuratu nahi dut, Gabonetan ikusteko.

Greba feminista orokorraren testuinguruan irakurri dut. Onartu behar dut oso irakurketa partikularra izan dela. Liburu inspiratzailea da, bai... tarte laburregian gauza gehiegiri buruz hitz egin nahi badu ere. Audioliburu formatuan eskuratu dut, baina hobe paperean irakurtzea: arkatza eskuan irakurri beharreko liburua da.

bell hooks-ek letra xehez idatzen du bere izena; bere esanetan ideiak direlako letra larriz idatzi behar direnak, eta ez izenak.

Liburutik, nik neuk, hiru indar-ideia atera ditut:

1. Feminismoaren helburua ez da gizonezkoen aurka borrokatzea, sexismoaren aurka borrokatzea baizik. Feminismoa antisexismoa da: igualitarismoa.

2. Labur geratzen da feminismoa, generoari soilik begiratzen badio, klaseak eta arrazak dakartzaten opresioak ere kontuan hartu gabe.

3. Beren pribilegioei uko egin eta feminismoa bere egiten duen gizona borrokarako burkide baliotsu bat da, ez inolaz ere feminismorako mehatxu bat; mugimendu feministan pentsamolde eta jokamolde sexistaren arabera jarduten duen emakumea, aldiz, bai, mehatxu arriskutsu bat da.

Feminismo bisionarioa eta erradikala proposatzen du. Nork bere bizimodua eraldatzetik harago, bizia osorik eraldatzea bilatzen duena... Espiritualiateari ere begiratzen dion feminismoa da: bestelako espiritualitatea posible dela defendatzen duena, bere baitan justizia eta askapena ardatz dituena. Bere ustez feminismoak opresio eta errepresio guztiak jarri behar ditu kolokan: biolentzia ororen kontra borrokatu behar du.

Gizona feminista izan daiteke? Kostako zaigu, baina merezi du. Iruditzen zait badugula zer irabazi, bi aldetatik: (a) feminismoak prefiguratzen duen etorkizuna desiragarria da erabat: pribilegioetan galduko duguna, koherentzian irabakiko dugu; (b) bidean ere badugu zer irabazi: nonbait irakurri dut feminismoa dela gaur-gaurkoz eskumari eta neoliberalismoari zentzu komuna disputatzeko dugun tresnarik onena.

Gogoekin geratu naiz bell hooks-en beste liburu bat irakurtzeko.

#PaperjaleZozketa

Rita Levi-Montalcini-ren aipu (borobil) bat, hasieran: "Ezin dugu bizi zahartzaroa gaztaroa gogoratuz, baizik eta planak eginez gelditzen zaigun denborarako, egun bat izan edo hilabete bat edo urteak izan, eta beti gazte-denboran egin ezin izan genituen proiektuak burutzeko esperantzan". Edo ez... agian proiektu berriak behar ditugu zahartzarorako.

Ongi irakurtzen da. Intrigazko liburua ez bada ere intriga puntu oso interesgarria du. Bizitasuna ematen dio.

Kapitulu luzeegiak agian? Ohartu naiz gero eta denbora-tarte laburragoak ditudala irakurteko. Gero eta zailagoa egiten zait ordubete edo ordu erdi jarraian irakurketari ematea. Denbora hilak erabiltzen ditut. Alde horretatik eskertzen dira kapitulu laburragoak dituzten liburuak.

Bitxia aditz-denbora nola erabiltzen duen.... Den-dena orainaldian. Ez da erabilera "kanonikoa" baina oso ongi funtzionaten du: gertutasuna adierazten du.

Liburua zertaz ari den galdetuko balidate, Zahartzeari buruzko gogoeta bat dela esango nuke... Zahar batzuei "ahaztu ezin zaie nortzuk diren, ez, ordea, nortzuk ziren". Beste batzuek "izaten jarraitu" nahi dute. Grina hori dute, tristura puntu batekin nahasita bada ere. Azken urteak emateko etxe baten bila ari den emakume zahar bat da protagonista. Asko kontatzen du, kontatu gabe ere. Ez du emakumearen iragana kontatzen, baina gehiago da iradokitzen duena.

Istorioari malenkonia dario, eta ez soilik zahartzaroagatik. Irakurri duzue "Ezkerraren Malenkonia" liburua? [traficantes.net/libros/melancol%C3%ADa-de-izquierda] Horretatik ere badu puntu bat... Mundua aldatzea posible zela amestu zuen belaunaldi bat, eta porrot egin zuena. Edo agian ez... Erabateko porrota ez den porrotaren zama daraman belaunaldi bat. Joseba Sarrionandiaren hitzak datozkit gogora: Hobe da borrokatu eta galtzea, galera aurrez onartzea baino.

Libururaren banda sonora Édith Piaf izan beharko litzateke... baina ez. Beste bat da buruan izan dudana: Azken hatsa eman nahi nuke, itsasoari begira [www.youtube.com/watch?v=GQUlJNlBkJY]

#AzkenEtxea

Kronika ala nobela?

Kronika periodistikoak idazleak berak bizitakoak kontatu ohi ditu; pentsatzekoa da argazki zehatzagoa emango duela, eta litekeena dela idazlearen begirada subjektiboa izatea. #OsoLatzaIzanDa nobela bat da, baina asko du kronikatik. Joxe Arregirenarekin batera, garai bertsuan gertatu zien bestelako gertaerak ere kontatzen ditu: istorioa denboran kontestualizatzen laguntzen dute.

Pertsonaiak

Neurri batean nobela korala da, baina esango nuke hiru protagonista nabarmentzen direla: Joxe Arregi bera, Juan Kruz Unzurrunzaga eta Bixente Ameztoi. Hirurak oso ezberdinak. Egin ez baduzue... wikipedian kontsultatu bakoitzaren istorioa. Nonbait irakurri dut, eleberrigintzaren estrategia ohikoa dela: pertsonai oso ezberdinak hautatu, kontraste horretan gehiago nabarmentzeko bakoitzaren ezaugarriak.

Itziarren seme-alabak

Liburua Itziarren seme-alaba guztiei dago dedikatua: tortura jasan duten guztiei. Zenbat aldiz ez ote dugu "Itziarren semeak" abestia kantatu! Abesti matxista dela entzun izan dut, emakumearen rol mendekoa erabat nagusitzen delako. Eta halaxe da... bere garaiko kumea da kantua. Niri, dena den, are ederragoa (eta ARE LATZAGOA) iruditzen zait Anje Duhaldek Gurutze Iantziri egin zion kantua: "Irtenbiderik ez zen". Oilo-ipurdia jartzen zait entzuten dudan bakoitzean. Baita "La Polla" entzuten dudanean ere: Vas a conocer un nuevo mundo profundo, Pues tu humillación jamás tocará fondo. Conocerás un dolor que nunca hubieras imaginado, Aprenderás lo que es gritar.

Epika

Jon Maiari azken aldian epikaren kontra hitz egiten entzun diot... Euskal Herriak epika gutxixeago behar duela esan izan du... edo --bestela-- gauza txikien epika dela behar duguna [Gaur ez dut nahi kantatu epika / nahiago dut muxu bat hondartzan]. Ez dakit bada... Ziur aski arrazoi du, baina geure "epika" sortzen ez badugu, besteon epika "jan" beharko dugu. Esango nuke nobelan nagusitzen den istorioa Joxe Arregiri egin zioten argazkiarena dela. Badu asko epikatik... letra xehez idatzita bada ere.

Adiorik ez

Lagun bat nuen (duela 2 urte hil zen), garai bertsuan DGSn atxilotua egon zena. Gaztetxo bat zen garai hartan. Kontatzen zuenaren arabera, Arregirena gertatu zenean, unean bertan amaitu ziren tratu txarrak. Hura ere laster batean bidali zuten Carabanchelera. Denbora gutxi egon zen han, hilabete pare bat, juxtu markak desagertu bitartean...

Aurtengo udan Montalbanoren istoriei lotuta ibili naiz tarteka. Gogoa nuen bere liburu bat euskaraz irakurtzeko. Gustura irakurri dut GAUAREN USAINA.

Gogoetatxo batzuk:

• Istorio poliziakoen eskema klasikoak ondo funtzionatzen du Montalbo komisarioaren nobeletan. Istorioak lehengo pausoak eman ondoren, irakurleak bere hipotesiak egingo ditu, gerora aldatu, eraldatu eta azken kapituluetan erabat zapuztu egingo direnak. Edo ustez zerikusirik ez dute bi istorio txirikordatuko dira, kasu bera dela ohartu arte.
• Montalbanoren liburuak serie baten moduan irakurri behar direla iruditzen zait. Ez dago arazorik liburuak solte irakurtzeko, baina nabardurak galtzeko arriskua dago. GAUAREN USAINA liburuan, esate baterako, François mutikoa ageri da, aurreko kasu bateko protagonista. Agian nahi izango duzue istorio hori ere irakurri/ikusi, nobelan sakontzeko. EL LADRON DE MERIENDAS du izenburua.
• Gustatu zait liburuaren amaieraren eta Faulkerren ARROSA BAT EMYLIRENTZAT ipuinaren arteako lotura. Merezi du ipuin horri buruz wikipedian zerbait bilatzea... edo ipuina irakurtzea, euskaratuta dago eta: andima.armiarma.eus/ttut/ttut0308.htm Bitxia da: Miranderen ERESI KANTARI ipuina ekarri dit burura. Akordatzen? Ipuin hori ere sarean irakurri daiteke (kontuz spoiler): klasikoak.armiarma.eus/idazlanak/M/MirandeNarrazioak011.htm
• Montalbano komisarioak oso izaera berezia du. Agian hortik datorkio ospea eta arrakasta. Umoretsua da (askotan ironikoa, batzuetan zinikoa ere bai), tarteka malenkoniatsua, irakurle amorratua, bere lurralde siziliarraren maitale handia. Esango nuke akrata puntu bat ere baduela, hori komisario batengan arraroa bada ere.
• Berezia da Camillerik izenburuak nola hautatzen dituen. Izenburuak esanguratsuak dira beti. Ariketa polita da izenburuaren nondik-norakoa liburuan bilatzea.
• Irakurri ondoren filma ere ikusi dut (gaztelaniaz). Ongi. Jatorrizkoari ongi samar egokitzen zaio, baina laburtu beharrez, kendu egiten ditu istorioarekin lotura zuzen-zuzena ez duten guztiak. Nabardura dezente galtzen dira, baita liburuan Montalbano pertsonajearen izaera eraikitzeko Camillerik erabiltzen dituen zenbait estrategia ere.

Azterketa soziolinguistiko txiki bat

Deigarria da Italiaren egoera soziolinguistikoa. Gutxiengoen hizkuntzak eta dialektoak bereizten dituzte; "dialekto" deitzen dituzten horiek hizkuntza-aldaera beregainak izateko baldintza guztiak badituzte ere. Hizkuntzak dira, ez dialektoak; eta haiek badakite.

Camilleriren idazkera berezia omen da bere liburuetan sizilieraren elementu asko txertatzen dituelako. Horrek nola eragiten dio itzulpenari? Imajinatzen dut kasu gehienetan elementu horiek itzulpenetik desagertu egingo direla... salbu eta aniztasun hori pertinente bihurtzen denean.

Elkarrizketa hau ikusi, jatorrizkoan testuan:

«Sei andato per François?». «Sì». «Sta male?». «No». «Allora perché ci sei andato?». «Avevo spinno». «Salvo, non cominciare a parlare in dialetto! Sai che in certi momenti non lo sopporto! Che hai detto?». «Che avevo desiderio di vedere François. Spinno si traduce in italiano con desiderio, voglia. Ora che capisci la parola, ti domando: a te non è mai venuto spinno di vedere François?». «Che carogna che sei, Salvo». «Facciamo un patto? Io non uso il dialetto e tu non m’insulti. D’accordo?»

Gaztelaniaz honela itzuli zuten:

–¿Has ido por François? –Sí. –¿Está enfermo? –No. –Pues entonces, ¿por qué has ido? –Tenía spinno. –¡Salvo, no empieces a hablar en dialecto! ¡Sabes que hay momentos en que no lo soporto! ¿Qué has dicho? –Que deseaba ver a François. Spinno significa deseo, ansia. Y, ahora que ya conoces el significado de la palabra, te pregunto: ¿tú nunca has tenido spinno de ver a François? –¡Qué cabrón eres, Salvo! –¿Hacemos un pacto? Yo no hablaré en dialecto y tú no me insultarás. ¿De acuerdo?

Euskaraz ere berdintsu egin zitzaketen: "spinno" nuen edo halako zerbait esan. Baina itzultzaileak bestelako estrategia hartu du. Ikusi, ikusi:

– François ikustera joan zara? –Bai. –Gaixo al dago? –Ez. –Zergatik joan zara, hortaz? –Nahituta nengoen. –Salvo, ez hasi orain dialektoz hitz egiten! Badakizu batzuetan ezin dudala onez eraman! Zer esan nahi duzu? –François ikusteko gogoa nuela. Nahituta esateak gogoa izatea, nahi izatea esan nahi du. Eta orain, ulertzen duzunez, zuri galdetzen dizut: zu ez zara egon François ikusteko nahituta? –Zein zerria zaren, Salvo! –Tratu bat egingo dugu? Nik ez dut dialektoz hitz egingo eta zuk ez iraindu. Ados?

Zer iruditzen zaizue? Estrategia egokia iruditzen zaizue? Portzierto... Filmean ez da pasarte hau agertzen.

Gogoan dut Anjel Lertxundiren aspaldiko liburuak irakurri izana, baita, beranduago, "Otto Pette" irakurri izana ere; baina ez dut horietaz aparteko oroitzapenik gordetzen. Halere, betidanik iruditu zait idazle bete-betea dela. Entsaiogile edo zutabegile bezala estimatu izan dut, nobelagile gisa baino gehiago. "Gogoan zubi" entsaio bikaina da. "Eskarmentuaren paperak", ederra; "Basamortuan behatxulo bat", inspiratzailea; eta Berria egunkariko zutabeak, urre gorria.

Liburua izugarri gustatu zait. Istorioa ondo josita dago. Pertsonaiak ondo. Erritmo bizia du. Eta Anjel Lertxundiren idazkeraren freskotasuna erabat gordetzen du. Ustekabe ederra bat izan da: "deskubrimendu" bat. Badut, beraz, etxeko lana: Anjel Lertxundi nobelagilea berriro deskubritzea.

Oso deigarri egin zait erreferente geografikoak eta erreferente historikoak nola erabiltzen dituen. Italian kokatzen diren kapituluetan dira bereziki nabarmenak, baina egongo dira niri eskapatu zaizkidan beste batzuk.

--- Anjel Lertxundik ikasle garaiak Italian bizi izan zituen, 60ko hamarkadan. 2004 urtean Berria egunkariak hara bidaiatzea proposatu zion, eta bidaia horren kronika argitaratzea. Horrela sortu zuen "Italia, Bizitza hizpide" liburua. Anjelek honako ibilbide hau hautatu zuen: Aosta, Torinto, Venezia, Padua, Trieste eta Kroaziako Rijeka

--- Trieste eta Rijeka... Horra hor lehen bi erreferentziak: (1) nobelan Trieste herrira ihes egin du Warner protagonistak, eta (2) Rijeka herrikoa da bertan ostatu ematen dion emakumea.

--- Trieste herri nostalgikoa dela azpimarratu izan du Anjel Lertxundik: "Trieste, ove son tristezze molte". Umberto Saba poetaren hitzak dira horiek. Umberto Saba da Walter-ek Triesten ezagutzen duen lehen pertsona. Harek lagunduko dio Angelo desgertzen denean. Pertsona eta pertsonajea bat datoz erabat. Wikipedian kontsultatu ahal duzue Umberto Sabaren biografia: es.wikipedia.org/wiki/Umberto_Saba

--- Parisen Josep Roth ezagutzen du, nobelagile eta kazetari austriarra, hau ere judutarra. Hiru liburu ditu euskarara itzuliak.

Bitxia da. Fikzioa, historia eta idazlearen bizipenak txirikordatuko balira bezala. Esan bezala, egongo dira erreferentzia gehiago, niri eskapatu zaizkidanak. Inork atzemanez gero, esan! ;-)