Kritikak eta Iruzkinak

Hile amaieran Irlandara joateko plana egiten ari gara: Dublin eta Galway. Connemara bisitatzeko tartetxo bat ere hartuko dugu. Horren aitzakitan hartu nuen Julen Gabiriaren liburua. Eta ez zait damutu. Gozatu dut, nahiz eta "baina" batzuk ere jarriko nizkiokeen.

Argumentuan ez naiz sartuko... txikipedian sarrera luze bat duela ikusi dut, eta istorioa atalez atal laburtzen du: eu.m.wikipedia.org/wiki/Connemara_gure_bihotzetan

Ez da liburu berria, baina esango nuke ondo zahartzen duen liburu horietako bat dela, klasikoa izatera iristen ez bada ere. Agian Irlandako parejeen deskribapen gehixeago espero nuen, baina hobeto honela. Istorioak ongi harrapatzen zaitu, nahiz eta protagonista tartean antipatiko samar suertatu. Badu intriga puntu intesgarri bat, eta amaierak sorpresaz hartzen zaitu. Orohar esango nuke baduela nerabezaro puntu bat, baina hura ere oso eramangarria da.

Musika erreferentzia batzuk jaso ditut: Irlandako taldeak eta musikariak (Chieftains, De Dannan, Van Morrison, Mary Black, Cristy Moore, Davy Spillane) eta batez ere MEZULARI diska, Antonio Breschirena (J.A. Iragarairen letrekin eta Benito Lertxundiren ahotsarekin grabatua). Disko horretakoak dira Connemara maitea I eta II abestiak. Hemen entzun daitezke: www.youtube.com/watch?v=05iKyzg__1o

Amorante Frantsesa Poesia eta prosa ezberdinak bai Baina ez errotik Nobela bat irakur daiteke poema baten moduan? Bai …prosa lirikoa (esango lukete adituek) Poema bat irakur daiteke nobela baten moduan? Baiki … zer ziren, bada, gure balada zaharrak (Bereterretxe, Markesaren alaba…) Amorante Frantsesa nola irakurri?

Ni neu saltoka ibili naiz: orain nobela, orain poema… Esperimento interesgarria iruditzen zait eta zapore ona uzten du. Irakurtzera animatzen bazarete, gomendio bat: entzun, aldez aurretik, Miren Agur Meabek liburuari buruz egindako elkarrizketaren bat (nahi beste topatu ahal duzue, apurtxo bat bilatuz gero). Merezi du hainbat azalpen bere ahotik entzutea. Nik neuk Arantza Iturbek Euskadi Irratiko “Arratsean” saioan egindako elkarrizketa gomendatuko nizueke (2025-05-28). Hemen: www.eitb.eus/eu/nahieran/irratia/euskadi-irratia/arratsean/osoa/9982769/

Gustatu zait baliabide grafikoak baliabide poetiko bihurtzeko trikimailua: bi puntuak lerro artean; zurigune bat lerro erdian; iraganari erreferentzia egiten dioten poemak eskuin aldean lerrokatu… "Arnasguneak" omen dira, haren ustetan.

Azken apunte bat. Ez nuen Diane Wakoski poeta ezagutzen. Bitxia egin zait “Esperando al Rey de España” izenburua. Haren kulturan printze urdina omen da Espainiako Erregea. Gurean ez ;-). Gure baladetan, ordea, “Hungriako Erregea” aipatu izan da, tokian tokiko jauna aipatu gabe aipatzeko. Akordatzen? "Atharratze jauregian bi zitroin doratü. Ongriako Erregek batto dü galdatü" (beste bertsio batzuetan "Atharratzeko Jauna” agertzen da, ordea).

Kosta egin zait liburua irakurtzea. Saiatu nintzen orain dela hainbat hilabete eta utzi egin nuen. Idurri Eskisabeli bitan-edo entzun diot liburu interesgarria dela eta hizkuntza-gatazkaren gako asko ematen dituela, eta horregatik animatu naiz.

Atutxak ukatu egiten du Euskal Herria inoiz herri kolonizatua izan denik. Zapaldua bai, azpiratua bai, menperatua bai... baina ez kolonizatua. Kolonizazioak baditu, bere ustez, bestelako konnotazio batzuk EH-koak ez direnak. Liburua pentsamendu dekolonialera hurbildu nahi da, euskal gatazkaren ikuspegitik. Autxaren ustez, praktikoa izan da EH-ko egoera kolonialismoarekin parekatzea, aliantzak sortze aldera. Beste kontu bat da oraindik ere erabilgarria ote den. 60ko hamarkadan kolonizatuak izan diren herrialde horietako biztanleak (horietak asko arrazializatuak) gugana iritsi dira eta haien eskubideak aldarrikatzen ari dira ikuspegi dekolonialista batetik. Egoera horretan ez ote da apropiazio bat, guk termino hori erabili nahi izatea, gure egoera definitzeko? Debate interesgarria da, baina ez dakit oso "hutsala" ez ote den.

Hori horrela, kolonialismoa ez bada, nola izendatu EH-n gertatu dena? Ibai Atutxak barbarizioa proposatzen du. "Bestea" eraikitea da, azken batean barbarizazioa: "gaiztoa" nor den definitzea, "etsaia". Mistifikazio bat da barbaroa, konstrukto ideologiko bat: sistemak gorroto dituen tasun guztiak biltzen dituen kolektiboa dira barbaroak.

Euskaldunak (euskaldun batzuk) barbaroak izan gara beti. Atutxak lau barbarizazio aipatzen ditu: idolatrak vs. kristauak; baserritar ingenuoak vs. hiritar modernoak; etnia kolonizatua vs. modernizazioa dakarren kolonizazioa; terroristak vs. demokratak. Atutxak azaltzen duenez, ibilbide baten moduan ulertu daiteke: idolatra izatetik terrorista "torturagarriak" izatera gakartzan bide bat. Bitxia da nola barbarizazio horietako bakoitzaren baitan euskara erdigunean egon den. Euskara da idolatra egiten gintuena eta euskara da terrorista egiten gaituena.

Xabier Izagak ikaragarri ondo laburtu zuen elkarrizketa honetan: www.naiz.eus/eu/info/noticia/20230729/barbarizatutako-kolektiboak-identifikatu-ditut-nola-horietatik-artikulatu-den-gu-jakin-bat

Basa gisa pentsatu gaituzte eta basa gisa pentsatzen amaitu dugu. Garaia da gure emanzipazioa imajinatzeko. Ez gara barbaroak eta ez dugu zibilizatuak izan nahi. Ardatz hori desmontatu nahi dugu: nazio in-zibilizatu bat imajinatu behar dugu, ez basa eta ez zibilizatua.

Gustatu zait hizkuntzari buruz egin duen balorazioa. Haren ustez, hizkuntza gatazkara estatistikaren diskurtsoa ekarri dugunean, estatistikatu egin dugu; kutsu zientifikoa eman diogu. Hizkuntzaren egoera gaixotasun terminoetan definitu izan dugu (hizkuntzaren osasunaz hitz egiten dugu), botere-gatazka terminoetan definitu beharrean.

Uste dut Cognettiren liburu guztiak irakurri ditudala. Baita "Zortzi Mendiak" liburuan oinarritutako filma ere. Denak gaztelaniaz, jakina; ez baitago euskarazko bertsiorik. Ez dira kristoren liburutzarrak. Esango nuke liburu sinpleak direla, Alpeen inguruetan kokatuak beti ere (paisajea bera protagonista bihurtzen da) eta malenkonia kutsu inportante bat dutela. Interesgarriagoa iruditzen zait transmititzen duten "anbientea", kontatzen dituzten istorioak baino. "En el Valle" ere halakoxea da.

Noizbait esana dut liburu bakoitzaren atzean banda sonoro bat dagoela. Kasu honetan idazleak berak esan digu zein den: Nebraska, Bruce Springsteenena. Diskari izena ematen dion abestiak etxetik ihesean, bide osoa odolez blai uzten duten gazte-bikotearen istorioa kontatzen du (liburuko txakur bi horien moduan).

Eski-estazio berri bat egin nahi dute herrian (Canal Roya ekarri dit gogora). Aita hiletarako, bi anaia elkartzen dira, hainbat urte elkarrengandik urrun egon ondoren. Otso edo zakur batek (ez dakite oso ondo zer den) beldurra sortu du inguruan. Anaia baten andrea haurdun dago. Bigarren anaiak ez du aurkitzen bere lekua munduan... Esan bezala, interesgarriagoa da "klima" hori nola transmititzen duen, kontatzen duen istorioa baino.

Cognettik berak "Nebraska" proposatu ez balu... Spotify-n bada bere editoreak sortutako playlist bat: "Alta Quota - Una playlist di Paolo Cognetti" Hura ere oso melankolikoa, egia esan ;-) : besteak, beste, Von Iver, Elliot Smith, Eddie Vedder (Into the Wild, jakina). Zerrenda ederra!

Bi eserialditan liburua hasi eta bukatu egin dut. Zaila da liburua komentatzea spoilerrik egin gabe. Hortaz, lau apunte besterik ez.

(1) Izugarria iruditu zait Intxaurrondoko haurren istorio hori. Are izugarriagoa benetakoa dela eta Ion Arretxek berak "La sombra del Nogal" liburuan kontatua zela jakin dudanean. Pendiente dut irakurtzeko.

(2) Intxaurrondoko goardia batek Ivan pub baten aurkitu eta Larios kubata bat hartzera gonbidatzen du. Bitxia iruditu zait. Jende guztiak daki Larios poliziek edaten duten ginebra dela. Fakirren ahotsa liburuan irakurri dut duela guti, baina lehenagotik ere behin baino gehiagotan entzuna nuen. Ez dakit istorio hori nondik sortu den... Ni neu ez naiz batere ginebrazalea ;-)

(3) Euskal gatazkan bi alde egon direla onartuta ere, balantzeak latzak dira. Ivanek berak Madrileko lagun bati: "zintzoki eztabaidatzekotan ezin ziren jarri balantzaren plater batean alde baten asmo on guztiak (konstituzio demokratiko bat, nazionalitateentzako autonomia zabala, askatasun indibidualak...) eta beste platertxoan beste aldearen makurkeria guztiak (bonba autoak, bahiketak, estortsioa); oneski aritzekotan asmo onak asmo onekin konparatu beharko ziren, makurkeriak makurkeriekin"

(4) Enzo Traversok "Melancolia de Izquierda" deitzen dio ezkerreko militante batzuen ikuspegi jakin bati: galdu izanaren sentimendu moduko bat da, erreferente solidoak galtzearekin batera. Gorkak badu halako zerbait, ezta? Berriz ere balantzaren metafora ageri da: balantzaren plater batean sufritutakoa... ziegak, pareta zikinak, kolpeak, debekuak, nagusikeriak, arbitrarietateak... Beste platerean zer jarri?

Liburu bikaina.

Gogorak nituen liburua irakurtzeko, baina nagia ere bai, gaiagatik. Audioliburu formatuan argiratu berri dutenez, animatu egin naiz. Ez naiz damutu. Kristoren liburua iruditu zait. Harkaitzi entzun diot Imanol Lurgain ez dela bete-betean Imanol Larzabal. Izatekotan % 45ean da benetazko Imanol eta % 55ean fikzioazkoa. Zaila egiten da historia eta fikzioa bereiztea.

Liburua irakurri bitartean Imanolen abesti bat burutik ezin kendu ibili naiz: "gauez bakardadean..." Denbora dezente neraman Imanol entzun gabe, baina bada nire banda sonoraren parte bat. Akordatzen naiz aspaldi-aspaldi Ataunen ikusi nuela, kontzertu bat ematen, AEK-ko barnetegi batean. Beste garai batzuk ziren. Imanolen diskoen portadak ere gogoratzen ditugu. Bereziak ziren. Klabelin Komik taldearekin egin zuen diskaren postada, adibidez, bikaina zen: maxresdefault.jpg (1280×720)

Akordatzen naiz argazki hura ikusi izana: Joseba Sarrionandiaren ihesagatik atxilotu ondoren, komisaldegiaren atean, deklarazioak egiten. Ez dut gogoratzen eskuan keler garagardo bat zuen ala ez.

Gustatu zait San Sebastian izenaren inguruan egin duen digresioa: San Sebastian martiria; LGTBI kolektiboaren ikonoa, bere trantze aurpegiagatik, Done Ostia... Pasolini hil zuten Ostiako hondartza berean hil zutelako bera ere.

Hogeitik gora esaldi erabiltzen ditu, Imanol deskribatzeko: bada dionik...; bada uste duenik... Deskripzio bat egiteko bide bikaina da. Imanol poliedrikoa zen... bidezkoa da ikuspegi ezberdinetatik deskribatzea, iritziak kontrajarriak badira ere.

Akordatzen naiz ETAk Xiberoko Montori herrian izan zuela bahituta Alemaniako kontsula Burgoseko auziaren garaian. Bada abesti bat horretaz: Basaburuan Montori. Hemen: xiberokobotza.org/artxiboak/basaburuanmontoriortzadarrak.mp3

Aspaldian ikasi dugu ez dela erabat egokia (agian bidezkoa ere ez) iragana gaur egungo parametroekin juzgatzea. Damua, traizioa... hitz sorginak dira. Imanolekin bada halako erru-sentimendu kolektibo bat. Agian liburuaren amaieran ederki laburtzen da: “Ez ginen Fakirrarekin ongi portatu, bakarrik utzi genuen”, asko errepikatuko den esaldia izango da. “Baina harroa zen, bere buruarekiko usteak okitua”. Hori ere bai."

Esaldi gogoangarri batzuk:

• “Ez dago ezkerrekoa edo eskuinekoa ez den zapatarik; ez dago izaterik, besterik gabe, zapata”.
• “Ya se sabe: ¡París fabrica adversarios respetuosos!”. Arerio ondraduak.
• “Beti ari gara separatzen. Hori ikasten dugun unetik aurrera ez dago gehiago ez tentsio eta ez galera sentipenik. Bizitza aldentze bat da: jaiotza separazioa da, inorengana hurbiltzea separazio bat da, lehen geunden lekutik, baina baita hurbil du garen pertsona horrengandik ere...”.
• Mundua aldatu nahi eta galdu... horren nostalgiaz beteta dago liburua. Adibidez: “nork ez du bere haurtzaroa nerabezaro eta nerabezaroa gaztaro bihur daitekeen neurri berean ingurua ere hein bereko metamorfosi basati batekin astindu dezakeela pentsatu, gizartea bere lozorrotik, bere erdi arotik, erdizkakerien arotik eta bere haurtzarotik esnarazi daitekeela eta, traumak trauma, nerabezaro zentzagarri baten ondorengo helduaro oparoan mundua sarrarazi?"

Aitortu behar dut kosta egin zaidala liburua irakurtzea. Hizkuntzagatik, batez ere. Tarteka saltoka ibili behar izan dut... edo ozenki irakurri, hobeto ulertzeko. Dena den, ongi.

Hiru arrazoi liburu hau irakurtzeko:

(1) Carlos Taiboren liburu bat da.

Gustukoa dut Carlos Taibo. Bi gai lantzen ditu nagusiki: deshazkundea eta ideia libertarioak. Entzun ere sarritan entzun ditut bere hitzaldiak. Gustatzen zait nola hitz egiten duen: pausatua, kadentzia ondo zainduz, baina ahotsa apenas aldatu gabe, den-dena ironiaz zipristinduz, etengabe galderak eginez...

(2) Hizkuntza-aniztasuna du hizpide.

Izan ere, garai batean Portugal estatu elebakar moduan sailkatu ohi zen (mirandesa kontuan hartzen ez zelako). Egun ezta hori ere! Liburuaren parterik handiena galegoaren eta portuguesaren arteko aferaz ari da. Apunte gutxi batzuk:

• Galegoa eta portugesa hizkuntza bera al dira? Jatorri bera duten bi hizkuntzak ala hizkuntza beraren bi aldaerak? Bakarra balira erabakiko bagenu, nola deitu? Izendatzea bera problematikoa izan daiteke: galegoa, portugesa, galego-portugesa, Galiziako portugesa.
• Portugesari buruz hitz egiten dugunean, zertan hitz egiten dugu? Lisboako portugesa ala Miño ibaiaren ertzekoa. Penintsulakoa ala Brasilekoa? Ba al da nazioarteko portugesa? Continuum-aren ideia garrantzitsua da. Anekdota bat kontatzen du. Carlosek lagun bat du Rio de Janeiroko unibertsitate batean. Behin, telebistako debate bat jarri zien ikasleei: BNGko politikari bat (galiziakoa) eta Bloco de Esquerdas-eko beste bat (Lisboakoa). Ikasleei galdetu zien bietatik zein ari zen portugesez eta zein ez. Ikasleak bat etorri ziren BNGko politikaria zela portugesez ari zena; bestea, beste hizkuntza batean ari zen, antzekoa bazen ere.
• Interesgarria da erreintegrazionismoaren aldeko mugimendua. Egon da proiektu politiko bat, bi aldaerak elkarrengandik hurruntzea bilatu duena, bi herrien nortasuna ere elkarrengandik bereizteko. Erreintegrazionismoak, eten hori lehengoratzeko, galegoa portugesaren esparru komunikatibora hurbildu nahi du.
• Jarrerak bitan banatzen dira: isolazionistak eta erreintegrazionistak. Erreintegrazionismo moderatua (minimo batzuk) eta erradikala. Carlosen ustetan, erreintegrazionisten artean -isolazionisten artean ez bezala- hizkuntzari buruz asko dakien jendea dago. Ezker-eskuin ardatza ez dator beti bat erreintegrazionismo-isolazionismo adartzarekin... baina mugimendu libertarioa, historikoki, erreintegrazionismoaren aldekoa izan da beti.
• Ortografia ez da kontu hutsala... Nik neuk errazago irakurriko nukeen, galego normatiboan idatzita egon izan balitz... baina zailtasunak beste batzuek izango lukete.

(3) Bigarren izenburua "(pseudo)biografia linguistiko bat" delako.

Iruditzen zait (auto)biografia linguistikoak oso baliabide baliotsuak direla hizkuntzen egoera sozialean sakontzeko. Nire iritziz... honetan apurto bat motz geratu da liburua.

Madrilen jaioa, galiziarrak ditu gurasoak. Etxean gaztelaniaz hazia eta hezia. Galego-hiztun berria da. Ez du horretaz gehiegi kontatzen. Hizkuntzak maite ditu eta halako lilura bat nabaritzen zaio: hiztegiak eta hizkuntza ikasteko metodoak biltzen ditu. Ez nuen bere fazeta hori ezagutzen.

Akordatzen naiz Maite Puigdevall irakasleak ikastaro labur bat eman zuela biografia linguistikoei buruz. HIru bideotan geratu zen jasota interneten. Hemen:

youtu.be/DXdtqRuJ9TQ?feature=shared youtu.be/w1TMd8DCLMo?feature=shared youtu.be/tVcnjfPB_l8?feature=shared

Ezin da poema-liburu bat laburtu. Esan ahal da gustatu zaizun ala ez; zertaz hitz egiten duen; zeintzuk figura erabiltzen dituen, edota nolako sentsazioak sortzen dizkizun. Eta... horietaz ere ez zara erabat ziur egongo. #ZeruLurrenLiburua gustatu zait. Naturaz hitz egiten du... eta gizakiaz. Naturaren figurak etengabe ageri dira: zuhaitzak eta argia, besteen gainetik. Niri lasaitasuna transmititu dit, eskaintzatik hasita. Liburua zaurituei eskaini die, poesia minak baretzeko modu bat, sendagaia.

Natura. Ni neu kalekumea naiz. Nire haurtzaroan, arbolak arbol ziren eta loreak lore. Gerora mendizaletu egin nintzen. Lehen urteetan mendian jarduera fisikoa bilatzen nuen: izerdia, ahalegina. Denborarekin ikasi dut inguruarekin disfrutatzen. Eta hainbat zuhaitz eta lore bereizten ikasi ditut. Asko ez. Laubost zuhaitz (pagoa, haritza, hagina, pinua, makala...) eta bizpahiru lore (lilipak, liliak, azkari-loreak...). Natura maitatzen ikasi dut, izendatzen baino areago. Eskerrak PlantNet daukagun!

Ezagutzen dudan poeta bakarra da, euskaraz liburua amaitu ondoren, jarraian, erdaratu egiten duena. Ez dakit hori ona den. Pare bat elkarrizketa entzun diot, eta orohar pertsona interesgarria iruditu zait. Bi saio ditu #LizardirenBaratza podcastean: elkarrizketa bat Castillo Suarezekin eta poema hautaketa bat, musikaz lagunduta.

Liburu bakoitzak atzean soinu-banda bat duela uste dut. Batzuetan horretan jolasten dut: liburu bat hartu eta soinu-banda asmatzen saiatu. Zeru Lurren Liburuaren banda sonora Txomin Artolaren "Belar Hostoak" izan zitekeela pentsatu nuen, bertan Txominek Walt Whitmanen bertsoak euskaratu eta musikatu baitzituen, eta Whitman da, ziur aski, naturaren poeta, beste inor baino gehiago. Elkarrizketa batean, ordea, ezetz entzun nion... bere poesiak ez zuela Whitmanekin zerikusirik, oso bestelakoa zela. Lizardiren Baratzan, Zeru Lurren Liburuari buruzko saioan, IbilBedi taldearen "Berandu baina garaiz" diska aukeratu zuten liburuari soinu-banda emateko. Programa entzun ondoren, hautaketa bikaina iruditu zitzaidan.

Graziosoa da izenburua... Bitxia da funeraria bati (Funeral House) poz-etxea (Fun Home) deitzea ;-)

Ez naiz nobela grafikoen zale. Tarteka zeozer irakurtzen dut baina oso gauza berezia izan behar du. Ohiko nobeletan baino errazago deskontzentratzen naiz... Kasu honetan, gainera, behin baino gehiagotan galdu naiz erreferentzia literarioetan. Literatura anglosaxoia ez da nire fuertea. Izenburuak ezagutu bai... baina irakurri gabeak ditut gehienak (edo aspaldian irakurriak). Deigarria egin zait horrenbeste izenburu agertzea.

Halere gustura irakurri dut. Iruditu zait hainbat plano agertzen direla liburuan eta horrek bizitasuna ematen diola.

Aitaren homosexualitate izkutua eta ez horren izkutua kontatzen du. Alisonek berak noiz erabaki zuen lesbiana zela (lehenagotik bazekien ere). Bere lehen hilekoa. Bere aitarekiko harreman konplikatuak eta etxeko giro "toxikoa". Gustatu zait lagunei bere aitaren heriotzaren berri nola ematen die: "... a, bai. Eta aita hil egin da. Kamioi batek harrapatu du (barrezka)..." Normala lagunek ez sinistea!

Diarioaren istorioa ere gustatu zait. Esaten dutenez, diario bat idaztea bizitzaren metafora da: bizi duzuna edo bizi duzunetik kontatu nahi duzuna. Bitxia da Alisonek diaroarekin duen harremana: zer kontatu eta zer izkutatu (badaezpada). Baita bertan idatzen duena "modulatu" beharra ("nik uste" muletilla gehituz), edo idatzi ondoren orban baten bidez estaltzea ere.

Bitxia egin zait istorioa antolatzeko modua. Kapituluek kiribil baten moduan funtzionatzen dutela iruditu zait: beste leku eta garai batean hasi bai, baina leku berdinera iristen dira (aitarekiko harremanetara).

Ez da normalean hautatuko nukeen liburu bat... baina gustura irakurri dut.

elegose irakurle klubean Ursula K. Le Guin-en Oihan hitzean mundua liburua irakurri genuen. Izena bai, baina bere obra oso gutxi ezagutzen nuen, liburu horretatik harago. Gogoa nuen zeozer gehiago irakurtzeko. Traficantes de Sueños editorialak antolatu zuen ikastaro baten audioak berreskuratu nituen eta Las niñas Salvajes liburua jaitsi.

-Audioak hemen: soundcloud.com/traficantesdesue-os/sets/ursula-k-le-guin-y-el -Liburua hemen: viruseditorial.net/ca/libreria/las-ninas-salvajes/

Hainbat apunte jaso ditut: lehena Le Guinen obrari buruz eta beste hiru las Niñas Salvajes liburuari buruz. Egia esan, liburuak badu Shakespeareren obren puntu bat: ezkontza derrigortu bat, fantasma bat eta amaiera tragikoa.

(1) Esaten dute Le Guinek antropologo-sena zuela; lehen-lehenik mundu berriak asmatzen zituela eta gero haien azterketa etnografikoa egin. Zientzia fikzioa egiten zuen, baina ez teknologian ardaztua, baizik eta soziologian. Bere obrek badute tristura puntu bat. Ez zaio perfekzioa gustatzen. Ez du utopia perfektorik irudikatzen... Ez du maite "basati onaren" metafora, horren atzean ez baitago ontasunaren eta gaiztakeriaren arteko kontraesanik; baizik eta sumisoaren eta errebeldearen artekoa.

(2) Gizarte-egitura. Ziur aski horixe da deigarrien egiten den kontuetako bat... Klase edo kasten banaketa (lurra, sustraia eta kukula) eta arau sozial zorrotzak: non norekin ezkondu daitekeen, janzkerak...

(3) Traidorearen figura. Bere herrian bahitu ondoren, arau sozial horiei jarraiki, bere bahitzailearekin ezkondu den emakume bat da protagonista (baita ezkondu ondoren bere bahitzailea hil duen horren arreba ere). Nola ikusi behar dugu pertsonaje hori? Euren herrikideek ez ote lukete traidore bezala ikusiko. Malincheren figurarekin konparatu izan da. Mexikon ba omen dago horri buruzko eztabaida bat: gauza bat da Malintzin eta beste bat Malinche. Malinche historia ofizialaren konstruktu bat besterik ez da; Cortesekin maitemindu zen traidorea, alegia. Gauzak konplexuagoak dira.

(4) Fantasmaren figura. Lurperatu ez duten neskato hilaren fantasma entzuten da gauez negarrez. Gertatuaren memoria da. Konpondu gabeko afera bat. Holako zerbait zen fantasma, Lacan-en psikologian?