Kritikak eta Iruzkinak

elegose irakurle klubean Ursula K. Le Guin-en Oihan hitzean mundua liburua irakurri genuen. Izena bai, baina bere obra oso gutxi ezagutzen nuen, liburu horretatik harago. Gogoa nuen zeozer gehiago irakurtzeko. Traficantes de Sueños editorialak antolatu zuen ikastaro baten audioak berreskuratu nituen eta Las niñas Salvajes liburua jaitsi.

-Audioak hemen: soundcloud.com/traficantesdesue-os/sets/ursula-k-le-guin-y-el -Liburua hemen: viruseditorial.net/ca/libreria/las-ninas-salvajes/

Hainbat apunte jaso ditut: lehena Le Guinen obrari buruz eta beste hiru las Niñas Salvajes liburuari buruz. Egia esan, liburuak badu Shakespeareren obren puntu bat: ezkontza derrigortu bat, fantasma bat eta amaiera tragikoa.

(1) Esaten dute Le Guinek antropologo-sena zuela; lehen-lehenik mundu berriak asmatzen zituela eta gero haien azterketa etnografikoa egin. Zientzia fikzioa egiten zuen, baina ez teknologian ardaztua, baizik eta soziologian. Bere obrek badute tristura puntu bat. Ez zaio perfekzioa gustatzen. Ez du utopia perfektorik irudikatzen... Ez du maite "basati onaren" metafora, horren atzean ez baitago ontasunaren eta gaiztakeriaren arteko kontraesanik; baizik eta sumisoaren eta errebeldearen artekoa.

(2) Gizarte-egitura. Ziur aski horixe da deigarrien egiten den kontuetako bat... Klase edo kasten banaketa (lurra, sustraia eta kukula) eta arau sozial zorrotzak: non norekin ezkondu daitekeen, janzkerak...

(3) Traidorearen figura. Bere herrian bahitu ondoren, arau sozial horiei jarraiki, bere bahitzailearekin ezkondu den emakume bat da protagonista (baita ezkondu ondoren bere bahitzailea hil duen horren arreba ere). Nola ikusi behar dugu pertsonaje hori? Euren herrikideek ez ote lukete traidore bezala ikusiko. Malincheren figurarekin konparatu izan da. Mexikon ba omen dago horri buruzko eztabaida bat: gauza bat da Malintzin eta beste bat Malinche. Malinche historia ofizialaren konstruktu bat besterik ez da; Cortesekin maitemindu zen traidorea, alegia. Gauzak konplexuagoak dira.

(4) Fantasmaren figura. Lurperatu ez duten neskato hilaren fantasma entzuten da gauez negarrez. Gertatuaren memoria da. Konpondu gabeko afera bat. Holako zerbait zen fantasma, Lacan-en psikologian?

ATSOtitzak dio: gazteak baleki, zaharrak baleza Kontrara ere berdin da egia: gazteak baleza, zaharrak baleki

Lanean, nire adineko lankideak zenbakiak egiten hasi dira, erretirorako zenbat falta zaien jakiteko. Euskaltegi garaiko ez-dakit-zenbat-urte ditut nik, kotizatu gabeak. Kezka horiek urruti ikusten ditut oraindik ere. Gaztetako prekarietateak gaztetzen nau oraindik ere.

Zahartzaroari lotuta, Xabier Leteren abesti bat izan dut beti buruan:

Ez nau izutzen negu hurbilak
uda betezko beroan 
dakidalako irauten duela 
orainak ere geroan.

Akordatzen?

Alzeimerra izan duenik ezagutu dut gertutik. Gogorra da norbera izatearen kontzientzia nola galtzen den ikustea: iragana geroan ez irautea.

Berria egunkarian irakurri dut espazioaren ulerkera aldatu egiten zaigula zahartzarora iristen garenean. Txikiagotu egiten zaigu. Gertutasuna bilatzen dugu: espazio ezagunak, eta txikiagoak. Zahartzaroa birpentsatu beharra dago: gaur egun zaharra izatea zer den birpentsatu, desestigmatizatu eta errealitate berriak diseinatu. Artikulu honetan irakurri dut: www.berria.eus/lurraldeak/bizkaia/zahartzaroari-inoiz-baino-arbuio-handiagoa-diogu_2137268_102.html

Gustatu zait Andrezaharraren Manifestua. Manifestu bat zer den?

Manifestu bat da
zure garaiaren eta zure gizartearen
Arrazoiaren aurka idaztea 
lehio bat zabaltzea etorkizunera

Subjektu berri baten aldarria da Andrezaharraren manifestua; andrezaharra subjektu gisa:

• Askotarikoa da, zahar izatera iritsi diren emakume libreen fusioa. Litekeena da alaba bat ukaitea, baina ez da "inoren" ama. Za-ha-rra dela aitortzen du... erretiratua, des-okupatua; arinagoa, alegia.

• Andrezaharrak bizitzaren saminak pilatuak ditu; kalea okupatzea beharrezkoa dela ikusten du; jabeturik dago adinaren eta denboraren zamaz. Inoiz baino ozenago sentitzen ditu aditzak modu pasiboan bizitzeko beharra: zaindua izan, laztandua izan, mimatua izan, errespetatua izan...

Badago zahartzaroaz gogoetatzeko beharra. Nik behintzat hala sentitzen dut. Poesiak horretan lagun dezake:

poesiaren funtzioa
hiztegia berridaztea da
deserosotasuna erein
harridura elikatu
/.../
argi bat piztea iluntasunean

Ona. Oso ona. Bikaina. Aspaldian irakurri dudan onenetakoa. Eskola guztietan irakurtzeko modukoa.

Zaila da liburua definitzea, baita laburtzea ere: txirrindularitza kontuak, gerrako haur baten istorioa, iheslariei laguntzeko konjuratu den herri oso bat, egunero entrenatzearen aitzakiaz dokumentu faltsuak garraitzen dituen txirrindulari profesionala, han goitik itsasoa ikusten delako mendia igotzen duten itsasozaleak... Liburu korala da, protagonista ugari dituena; den-denak inportanteak. Badu kutsu surrealista bat... garai bateko film italiarren modukoa. Benetan merezi du irakurtzea.

Izan ere, iraultza egiteko era asko dago Ponte a Ema herrian: pelikula italiarrak jartzea, gereziak banatzea, garrafoiak garraiatzea, liburuak azpimarratzea, faltsifikazioak egitea, arropa berriak erabiltzea...

Eta, hara non, lerroartean, (eko)faxismoaren definizio bikaina: "Zu eta ni, biok, mendian gora bagoaz kantinplora bakarrarekin, eta hilzorian bagaude, biotako batek edan beharko du ur hori, ze konpartituz gero ez dugu izango ur nahikoa, eta batek edaten badu, gutxienez bat hori salbatu egingo da. Eta ez izan dudarik nik bizirik segitu nahi dudala."

Zaila da laburtzea, baina, ahal baduzue, irakurri!

Ongi. Oso ongi. Agian spoler gehiegi. Gauza asko irakurriak nituen liburuari buruz, eta baliteke espektatiba gehiegi izatea.

Esanguratsua (eta argigarria) iruditu zait hiru lapurreten kontakizuna. Liburuaren arabera hiru aldiz lapurtu digute Internet:

• Internetaren garapenaren atzean ikerketa-zentro publikoak egon ziren... harik eta pribatizatu eta lau enpresen eskutan utzi zutenera arte: arriskuak sozializatzea eta etekinak pribatizatzea.

• Jendea sareetan gauza interesgarriak egiten ari zenean, Web 2.0 deitu zuten negozio-eredua asmatu eta hori guztia bereganatu egin zuten. Halere erabiltzen jarraitu genuen, harremantzeko.

• Hirugarrenez lapurtu digute, sarea gure datu pertsonalak bereganatzeko eta gorrotoa elikatzeko tresna bihurtu dutenean. Egungo paradigma da: nori jarraitzen diozun gero eta inportantzia gutxiago du.. logaritmoak agintzen du.

Iruditzen zait kontakizun hori ederki laburtzen duela liburuaren nondik-norakoa.

Apunte gehiago:

(a) Ederki deskribatzen ditu sareek fakeak sortzeko eta gorrotoa hedatzeko erabiltzen dituzten mekanismoak. Beldur pixka bat ematen du, egia esan. Sarritan iruzkin xelebreak izaten dira, politikoki inkorrektoak... Troia-zaldi baten moduan funtzionatzen dute, barruan benetako zabor faxista izkutatzen duena. Larrun aldizkariaren urriko aleak ere horretaz jardun zuen: www.argia.eus/argia-astekaria/larrun/2890

(b) Abian dauden alternatibak azaltzen ditu: aktibismo digitala; internet dekrezentista; internet feminista; interneten gobernantza; RSSak, anomizatzaileak erabiltzea... Oso iradokitzailea.

(c) Bereziki interesgarria iruditu zait ikuspegi dekoloniala, eta feminista: "zuk zeuk egin"-etik "elkarrekin egin dezagun"-era; epistemizidioari aurre egitea... Lotura batzuk apuntatu ditut, datozen asteetan irakurtzeko:

• sursiendo.org/2021/08/tejer-sentidos-para-una-tecnologia-co-responsable-desde-el-feminismo-y-los-territorios/

• restofworld.org/2020/tecnologia-tequio-cambio-climatico/

• manyfesto.ai/index.html

Apunte hauek niretzako bildu ditut, bereziki. Espero dut spoiler gehiegi ez izatea.

McKenzie Wark Euskal Herrian egon da abenduan, Badalab, Jakin eta Kontseiluak gonbidatua. Beren liburuan oinarrituta, herrigintzaz, militantziaz eta aktibismoaz gogoeta egiteko prozesu bat abiatu nahi zuten. Horrek bultzatu ninduen liburua irakurtzera eta, tamalez, horrek baldintzatu nau liburua irakurtzeko garaian. Tamalez diot, liburua asko gustatu zaidalako, eta, agian zerbait galdu dudalako, hiru gai horiei buruzko ideien bila ibili naizen bitartean.

Edonola ere, Durangoko azokan aurkeztu eta mahai-inguru bat antolatu zuten horretaz jarduteko. Kronika hemen idatzita dago: badalab.eus/m-wark-hizkuntzarekin-jolasteak-gogoa-ematen-dizun-ideal-hori-asmatzeko-aukera-ematen-dizu/

Liburuan hainbat gutuna jasotzen dira, nik neuk lau multzotan banatuko nituzkeenak: (a) Lehen eta azken gutunak haur-gazte eta gazte-heldu zen McKenziei zuzendutakoak dira, bere buruari, alegia. (b) Bigarren multzoan, amari eta ama papera jokatu zuen ahizpari zuzendutakoak daude batez ere. (c) Hirugarren multzoan, maitaleei zuzendutakoak. (d) Gainerakoak "beste batzuk" izenburupean daude bilduta.

Bere buruari gutunak idaztea ariketa polita da. Zer esango zenioke gaztetako ZU horri? Oso galdera potentea da. Beste modu batean erabili izan dut formazio-saioetan: "Bisualizazio-ariketa bat egin. Imajinatu erretirotik gertu zaudetela. Atzera begiratu eta zuen lan-ibilbide osoa ikusten duzue. Ikusten duzuen horretatik zer gustatzen zaizue eta zer ez? Etokizuneko ZU horrek zer esango lioke orain zareten ZU horri? Zer gomendatuko lioke? Ondo eginez gero, oso ariketa potentea da.

Liburuan deigarri egin zaizkidan beste ideia batzuk:

• Femunismoaren ideia proposatzen du... feminismoaren eta komunismoaren arteko fusioa. Ez dakit ondo ulertu dudan... baina komunitarismo berri baten moduan irudikatzen duela iruditu zait.

• Transizioa gorputza hackeatzeko modu bat dela dio. Kultura trans baten beharra defendatzen du. Helduleku bat transizioan ari diren pertsonak zeri heldu izan dezaten. Horren baitan ikusten ditu Rave-ak. Rave-ak festa hutsak baino gehiago dira. Badute mobilizaziotik asko. Egungo manifestazioen edo mobilizazioen moduan "errituak" dira neurri handi batean: gure taldetasuna elikatzea helburu dute, zerbait aldarrikatzea baino areago.

• Inperfekzioaren aldarri nabaritzen da. Emakumea ideal platoniko bat dela aldarrikatzen du, egitan existitu ezin duena. Trans-mugimenduak ideal hori kolokan jartzen du.

• Bere buruari idazten dion azken gutunean, idazle eta intelektuala izateko moduaz ari da: "Ez zara inon izan autoritatetatik idazten duela uste duen idazle-mota. Ulertzeko idazten duzu, irtenbideak bilatzeko". (Orain arte) Hacker manifestua izan da bere libururik ezagunena. Irakurri dudanagatik teknologia mundua eraldatzeko tresna gisa erabiltzea proposatzen zuen bertan. Horrekiko nolabaiteko nostalgia nabari zaio: "Forma emergenteen abangoardi bat zegoen egiaz. Eta, abangoardia guztiei gertatu zitzaien bezala, guk ere galdu egin genuen". Lan akademikoa egiteko bi modu ere aipatzen ditu: (a) eremu batera heldu, bertan egokitu, kolonizatu, lurra landu... eta datozenentzat bide bat irekita utzi; (b) transitatu; eremura heldu, ikusi, gozatu, iritzia eman, eta hurrengo eremu batera abiatu. Bigarrena du gogoko.

• Identitateaz ere aipu interesgarriak ditu. Iraganari begiratu, eta "nor zen" baino areago "nor ez zen" gogoratzen omen du. Modu ederrean azaltzen du: "Gizona nintzen, senarra nintzen, aita nintzen. Orain gure haurrek aita esaten dioten emakume bat naiz"

• Parrafo bat du erabat ikonikoa. Eskerrak Emateko Egunean, bikotekide-ohiarekin eta oraingo bikotekidearekin biltzen delarik egiten duen gogoeta da: «Niretzat hementxe da politikoa pertsonala. Nire barruan geratzen den borroka honako hau da: mundu bat lortzea non denok elkarrekin eseriko baikara Eskerrak Emateko Egunean, maite ditugun guztiekin, eta non aulki bat utziko baitugu libre, behar duenarentzat.» Koherentziaren aldarria dela iruditu zait.

• Zibele ama jainkosa handia da, naturaren boterea duena. Wikipediaren arabera "Zibeleren apaizak (galli) zikiratuta zeuden, eta emagizonak ziren". Zibele jainkosari gutun bat zuzentzen dio. Hor ere gogoeta interesgarriak egiten ditu: "Gutxien daukatenek behar dituzte jainkoak gehien" edo "Boterearen jainkoak daude. Beren jainkoak eta gureak, jainko berberen aurpegiak dira".

Jokin Azpiazuren epilogoa ere oso potentea da. Oso politikoa ere bai... eta askoz esplizuagoa.

Liburu berezia da. Gaiaz gain, balio literario handia duela iruditzen zait. Berezia da Mikelek istorioak (historiak) nola txirikordatzen eta lotzen dituen, bizitza bera halakoxea dela erakusteko. Burgosko auziaren inguruko liburu bat izan nahi, baina askoz gehiago da. Epaiketaren galdekatze-zatiak han epaitu zutenen bizitzarekin lotzen ditu (epaiketaren aurretik eta epaiketa eta gero); horiek ere Mikelen beraren bizitzaren pasartearekin eta beste hainbat burkideren historiekin. Pasarte horietako batzuk oso ezagunak dira, baina ikuspuntu berri batetik kontatzen ditu. Bitxia egin zait Mikelek bere buruari buruz hitz egiten duenean hirugarren pertsonean hitz egitea: agian beharrezkoa zen distantzia pixka bat hartzea, historia hobeto kontatzeko.

Bitxikeria bat

Oso ezaguna da Burgosko auzian epaituak zutik jarri eta Eusko Gudariak kantatzeari ekin ziotenekoa. Militarrek euren sableak atera omen zituzten, errebelio bat zelakoan. Oso irudi potentea da. Gabriel Arestik poema bat idatzi zuen pasarte horretan oinarritua. Oskorri taldeak abestu zuen... are gehiago Oskorri taldeari izena eman zion. Honela dio:

Irrintzi bat entzun dugu ezpataren aurrean oskorria zabaltzen da euskaldunen lurrean (aukera baduzue, osorik irakurri)

Kontua da, liburuan Itziar Aizpuruak kontatzen duenaren arabera, epaituek propio erabaki zutela "irrintzia" ez aipatzea, oso folklorikoa zelakoan.

Azkenaurreko atala

Azkenaurreko atala oso gogorra egin zait, lekuak eta pertsonak oso gertukoak zaizkidalako. Amaren etxea Floridatik gertu zegoen. Nik orduan 18 bat urte izango nituen. Igande goiza zen. Eguerdi partean (agian lehentxeago) etxetik atera nintzen, egunkaria erostera eta buelta bat ematera. Katedralaren ondora iritsi nintzenean mugimendu arraroak ikusi nituen. Akordatzen naiz tipo bat korrika ikusi nuela eta eskopeta handi bat zuela iruditu zitzaidala (agian asmatu nuen, dena oso azkar izan baitzen). Ahalik eta lasterren urrundu nintzen handik. Gerora prentsagatik jakin nuen gertatutakoa.

Liburuan aipatzen den La Palma taberna oso ezaguna izan zen Gasteizen: han gosaltzen genuen, gaupasa egiten genuen bakoitzean. Liburuan aipatzen den Lopez de Abetxuko koadrillako lagun baten anaia da (laguna minbiziz hil zen, pandemia garaian). Txetxu ere ezagutzen dut, nahiz eta gutxitan ikusi eta orain arte istorio honekin erlazionatu ez.

Azken oharra

Wikipediaren arabera tinta ikustezina deritzo paper batean idatzitakoa ikusten uzten ez duen tintari . Erreaktibo bat behar izaten da tinta horrekin idatzitakoa ikusteko: gehienetan nahikoa da beroa. Tinta ikusezin sinpleena limoi-zukua da, baina ARROZ-URA ere erabili daiteke horretarako.

Interneten ikusia: "El «euskal noir» o thriller vasco es un subgénero de la novela negra y policíaca ambientada en el País Vasco". Ederki... baina jarraian ageri diren nobela guztiak gaztelaniaz idatzita daude (bat edo beste gerora euskarara itzuli badute ere).

Aitortzen dut (ez da lehen aldia) oso nobela beltz gutxi irakurri dudala euskaraz, generoa gustatu arren. Aitorzen dut, halaber, aurriritzi asko izan ditudala horren inguruan.

"Dena Eskaini Nizun" oso liburu txukuna iruditu zait. Kapitulu laburrak izateak eta bi garaiak etengabe tartekatzeak irakurketa erraztu eta arindu egiten dute asko. Liburuak engantxatu egiten du. Azken kapituluetan ezin liburua utzi... zer gertatu den jakin arte. Hori oso seinaile ona da nobela beltza batean.

Pasarte batean (ez dut orria apuntatu) Vazquezek gaztetxo bat ekartzen du ikerketan ordenadoreekin laguntzeko. Gustatu zaizkit gaztetxo horrek Asiaini eman dizkion azalpenak.... pertsona bat interneten nola ikertu. Ez dakit ikerketa horiek horrela egiten diren ala asmatutakoa den, baina sinisgarria iruditu zait.

Ondo. Txukuna.

Audioliburu formatuan eskuratu dut eliburutegian. Gustatzen zait Itxaro Bordaren mintzaira, baina kosta egiten zait papelean irakurtzen. Nekeza egiten zait kontzentratzea. Ahoz askoz hobe. Liburua ongi ulertzen da.

Diotenez Amaia Ezpeldoi detektibea Itxaro Bordaren alter egoa da. Litekeena da. Adinagatik ere halaxe da. Erretiratu aurreko azken lana dela dio liburuan... baina ez du atea erabat ixten. Literatura beltza da bete-betean eta gustatu zait. Iruditzen zait joko ederra emango lukeel film bat egiteko ere: (spoiler) ezkondu ondoren bahitua izan duten neska baten bila abiatu da Amaia, pornografia eta prostituzio sareak tarteko.

Itoiz taldearen "Ezekielen profezia" erabili du nobelaren soinu banda gisa. Aukera baliatu dut abestia berrentzuteko. Baita Ruper Ordorikaren bertsioan ere: youtu.be/Yia93zQMblg Esango nuke liburuak 80ko hamarkadaren nostalgia puntu bat duela, nahiz eta garai goxoak ez izan: "...aburu politiko finkoak genituen, ezberdin pentsatzen zutenak derrigor etsaiak ziren guretzat, baina soinu-banda erraldoia geneukan, euskaraz barne"

Bitxia egin zait erreferente kulturalak erabiltzeko duen modua. Musika, literatura zein telesaila: Tangerine Drean, Ibon Rg, Las guerrilleras liburu feminista, Benito Lertxundi, Sigur Ros, Itziar Ituño, Fargo, La casa de Papel, Egunean Behin jolasa... Baztanen foralek atxilotzen dutenean Amaia Salazar da galdekatzen duen inspektorearen izena (El guardian invisible) .

Liburuan Xiberoa eta Baztan batzen ditu. Bi euskal arkadiak, harek dioen moduan. Leku utopiko eta idilikoak dira arkadiak. Xiberoa dezente ondo ezagutzen dut, eta ederki ulertzen dut Itxaro Bordaren lilura. Amaia Ezpeloik eta emaztelagunak erretiratzeko aukeratu duten baserria, Maddalenerako bidean dago... Hamarka aldiz paseatu dut hortik ;-) Badu zerbait berezia paraje horrek.

Uste dut Amaia Ezpeldoiren abentura gehiago irakurri beharko dudala.

Liburua gustatu bai… baina tarteka gogorra ere egin zait. Amaitzen ari nintzela iritzi-artikulu bat irakurri dut alea aldizkarian: "Ez da detaile xume bat". Hori ere gustatu zait. Testuan esaten den bezala, garrantzitsua da honelako liburuak irakurtzea, ekintza ustez "xumea" bada ere, asko duelako elkartasunetik eta erresistentziatik. Hemen: alea.eus/komunitatea/irati-maranon/1728646690847-iritzia-maranon

Liburuari buruzko beste iruzkin bat irakurri nuen: "El aullido del perro". Oso ona iruditu zitzaidan. Hemen: themarkaz.org/es/the-howling-of-the-dog-adania-shiblis-minor-detail/

Horiek irakurri ondoren zer gehiago esan? Ezer gutxi. Liburuan deigarri egin zaizkidan puntu batzuk aipatu baino ez:

• Liburuak bi atal ditu. Oso ezberdinak dira elkarren artean. Ez da kontu estilistiko hutsa. Oso esanguratsua da bi estilo horiek nabarmentzea.
• Lehen zatia hirugarren pertsonan dago kontatua. Idazkera oso zehatza da, artifizio handirik gabekoa. Irakurleak hasieratik daki zer gertatu den eta, halere, lortzen du suspense moduko bat mantentzea, bortxaketa noiz eta nola gertatuko den. Giro berezia sortzen du: tristea eta itogarria aldi berean.
• Txakurren zaunkak konstante bat dira bi ataletan. Esango nuke bien arteko lotura egiten dutela.
• Bigarren atala oso ezberdina da. Protagonistari ematen dio hitza eta haren gogoetek pisua hartzen dute. Halako freskura edo inozentzia lortzen du, haren eskutik.
• Gogorra egin zait errepresioaren norainoko naturalizazioa erakusten duen, kasik errutina bihurtzeraino. Protagonistaren bulegoaren ondoko etxea bonbardeatu eta han ezkutatutako gazteak hil egiten direnean, leherketaren hautsek bulegoa zikindu izanak aztoratzen du protagonista. Gogorra da kontrastea.
• Horrek xehetasunei eta detaile txikiei buruzko digresio bati irekitzen dio atea. Hori ere gustatu zait. Liburuan ageri den moduan, arte-obra bat benetakoa ala faltsua den jakiteko detaile txikietan jarri behar omen da arreta. Faltsutzaileek margolan bat kopiatzen dutenean detaile garrantzitsuei begiratzen diete, ez gauza txikiei... Akordatzen naiz gure irakasle batek antzeko zerbait esaten zuela... Gaur egun edozein gauza kopiatu daiteke: programa bat, programazio bat, lan egiteko modu bat... Detaile txikietan dago aldea. Horixe bera da gaur egun kalitatea: detaileak zaintzea.
• Digresio hori da, bestalde, liburuaren hari nagusiari bide ematen diona: protagonistak albiste lazgarri bat irakurtzen du eta detaile txiki batek egiten dio arreta, ikertzera bultzatzen duena.
• Amaiera bat-batekoa eta gogorra.

Gustatu zait. Nobela bat nobela baten barruan. Metaliteratura. Ez omen da joko berria. Ikerle bat galdutako liburu baten bila... Baietz argumento bera duten dozena erdi bat izenburu bota, denbora laburrean. Jon Alonsok berak dio litekeena dela argumento anakroniko samarra izatea, modaz pasatakoa. Eta niri, ordea, oso originala iruditu zait, eta oso ondo garatua. Nola idatzi Carvalho protagonista izango duen istorio bat, Carvalhoren jatorrizko liburuei traiziorik egin gabe?

Bi nobelak bereizteko Alonsok erabiltzen duen estilo-aldaketa da, ziur aski, azpimagarriena. Mastodon-en horretaz komentario bat baino gehiago irakurri dut (Oierrenak, esate baterako): Alonsok Lanbasen nobelaren estilo astundu egin al du, Carvalhoren istorioa nabarmentzeko? Ez dakit. Carvahlo eta Lanbas ongi ezagutzen dutenek hobeto jakingo dute zenbateraino hurbildu edo urrundu den bien jatorrizko estilotik. Distantziatik emaitza ederra ematen du, ondo garatua.

Gustatu zaizkit Carvalhoren nobelari sinisgarritasuna emateko erabili dituen trikimailuak: bi testuen arteko estilo-ezberdintasunak nabarmendu, Montalbanen estiloa imitatu... Ezaguna da Montalbanen istorioetan Carvalhok liburuak erretzeko duen mania. Irreberentzia puntu bat adierazten du. Grazia egin dit liburuan Carvalhok Atxagaren liburuak erretzeak!

Carvalho, Montalbanen liburuetan, esaera sasi-filosofikoen zalea da. Gehienak ziniko samarrak. Horietako bat behin baino gehiago agertzen da liburuan: "Zer da, azken batean, bizitza? Fakturak pagatzea eta hildakoak lurperatzea!" Horrelako gehiago badira: "Iraunkortasunik gabe eta fideltasunik gabe ez dago politika egiterik"; "Hogei urte dituenean iraultzailea ez denak ez dauka bihotzik; berrogeietan iraultzaile segitzen duenak ez dauka bururik"; "Els catalans, de las pedres en fan pans"; "Alde batetik irabazten dena, beste batetik galtzen da". Ez dakit zein diren jatorriz Carvahlorenak eta zein ez... baina berdin dio.

Alonsok pertsonaia guzti-guztiak asmatuak direla dio, paralelismorik ez egiteko... Ados... Baina nor izan ote zitekeen nobelan "masa-erakunde" bateko egoitzan ageri den Otxoa hori: "Otxoak jertse soil bat erabiltzen zuen, bere kastakoen estereotipo uniformedunetik urrun. Gehiago zirudien historiako ekilibrista bat politikari profesional bat baino. Janzkera hura funtzionala zen, praktikoa, berdin balio behar zuena hala transatlantikoari noranzkoa aldatzen ahalegintzeko nola presondegiz presondegi eroso salto egiteko". Norbait pasatu zaizue burutik?

Istorioaren amaiera... bikaina. Pena ezin komentatzea spoilerrik egin gabe ;-)

Hasierako premisa interesgarria iruditzen zait. Ez da spoiler; editoreek ere hasiera-hasieratik ematen dute horren berri: bat-batean horma ikustezin (baina ukigarri) bat sortu da, Alpeetako bailara txikia mundutik isolatu duena. Protagonistak eginahalak egin behar ditu bizirik irauteko.

Liburuaren parterik handiena horretara doa: eginahal horiek kontatu, naturaren deskripzioa egin, protagonistaren gogoetak, oroitzapenak, gorabeherak, kezkak, sentimenduak,amets gaiztoak... Beste pertsonarik ezean, protagonistak animaliak hartzen ditu laguntzat eta haiekiko harremana kontatzen du. Neurri batean esan daiteke zaintza dela argumentuaren parte handi bat: zaintza eta natura. Distantziak distantzia, zati batzuetan, Robinson Crusoe ekarri dit gogora.

Deigarria egin zait liburuan "betibetikoa" hitza irakurri dudan lehen aldian. Gerora hitz hori zenbat aldiz ageri den? Kontua galdu dut. Agian hori da istorioaren beste gako bat... errutina, monotonia.

Amaiera oso bat-batean gertatzen da, istorioak aldez aurretik zertxobait iragartzen badu ere. Istorioa ongi borobiltzen du. Ez du zapore txarrik uzten, tristeziatik asko badu ere... Erdiko partea laburragoa izan balitz, istorio arinagoa zatekeen... baina nor naiz ni hori esateko?

Beste bitxikeria bat. Deskripzioetan sarritan aipatzen du foehn-haizea. Wikipedian begiratu behar izan nuen. Bi gauza omen dira, biak lotuta: foehn-haizea eta foehn-efektua. Foehn-efektuaz hitz egiten duenean, haize beroaren eraginez beste aldera igaro gabe mendietan itsatsita geratzen diren hodei horietaz ari da. Foehn-haizea fenomeno hori eragiten duen haizea da, sotabentotik datorrena. Wikipediak oso ongi azaltzen du fenomeno hori. Orduña aldean sarri gertatzen da, eta oker ez banago han "el bollo" deitzen diote (euskaraz ez dakit). Elgea mendilerroan ere ikusi izan dut; ziur bertakoek ere izenen bat emango ziotela. Enteratuko naiz.

Deigarria egin zait Udalbiltzak antolatzen duen GURETIK SORTUA proiektuaren ideia: "Dena delako herri horretara joan. Hango jendearekin egon. Bertako ezaugarriak, ikustekoak, istorioak, kezkak, mitoak, gertaerak, bizipenak eta bizipozak... konta diezazkizutela. Gero, horrekin guztiarekin, istorio bat osatu... Ipuin bat izan daiteke, komiki bat, film labur bat... nahi duzuna!"

Horixe da "Hamarreko Bitxia" ipuin-liburuaren oinarria: hamar istorio, hamar herriren "nortasuna" ezagutzera emateko.

Interesgarria litzateke prozesua zein izan den ezagutzea... Idazle bakoitzak zeintzuk "input" jaso dituen, eduki horiek nola "destilatu" dituen eta nola iritsi da iritsi den lekura. Halakorik kontatzen ez dutenez, hori guztia imajinatea tokatzen zaigu.

Hamar ipuinak orohar ongi... Are hobeki horko erreferentziak ezagunak eta horko lekuak gertukoak sentitzen dituzunean... Halaxe gertatu zait, esate baterako, Jon Abrilek Atharratzeri buruz idatzi duen istorioarekin: banandu berri diren bi neska, herriaz hizketan; batak (bertakoak) ez dio Xiberoari etorkizunik ikusten; besteak (Lyonetik etorria) bertako herrigintza-giroarekin maiteminduta. Huraxe gustatu zait bereziki, agian neu ere Atharratzeri nahiko atxikia nagoelako... Baina besteak ere ongi e! Ez pentsa!

Garai batean ipuin laburren oso zalea izan naiz; gaur egun gutxixeago... orain nobelak nahiago ditut. Susa argitaletxeak ateratzen zituen ipuin-bildumak gogoratzen ditut: "Urte guztiak dira diferenteak" (1984), "Aurten ere diferentea izanen da" (1985)... Akordatzen naiz lilura berezi bat zutela, enkanto berezi bat, freskura. Ez dakit ongi azaltzen, baina esango nuke liburu honek ere baduela halako zerbait.