Kritikak eta Iruzkinak

McKenzie Wark Euskal Herrian egon da abenduan, Badalab, Jakin eta Kontseiluak gonbidatua. Beren liburuan oinarrituta, herrigintzaz, militantziaz eta aktibismoaz gogoeta egiteko prozesu bat abaiatu nahi zuten. Horrek bultzatu ninduen liburua irakurtzera eta, tamalez, horrek baldintzatu nau liburua irakurtzeko garaian. Tamalez diot, liburua asko gustatu zaidalako, eta, agian zerbait galdu dudalako, hiru gai horiei buruzko ideien bila ibili naizen bitartean.

Edonola ere, Durangoko azokan aurkeztu eta mahai-inguru bat antolatu zuten horretaz jarduteko. Kronika hemen idatzita dago: badalab.eus/m-wark-hizkuntzarekin-jolasteak-gogoa-ematen-dizun-ideal-hori-asmatzeko-aukera-ematen-dizu/

Liburuan hainbat gutuna jasotzen dira, nik neuk lau multzotan banatuko nituzkeenak: (a) Lehen eta azken gutunak haur-gazte eta gazte-heldu zen McKenzi-ei zuzendutakoak dira, bere buruari, alegia. (b) Bigarren multzoan, amari eta ama papera jokatu zuten arrebei zuzendutakoak daude batez ere. (c) Hirugarren multzoan, maitaleei zuzendutakoak. (d) Gainerakoak "beste batzuk" izenburupean daude bilduta.

Bere buruari gutunak idaztea ariketa polita da. Zer esango zenioke gaztetako ZU horri? Oso galdera potentea da. Beste modu batean erabili izan dut formazio-saioetan: "Bisualizazio-ariketa bat egin. Imajinatu erretirotik gertu zaudetela. Atzera begiratu eta zuen lan-ibilbide osoa ikusten duzue. Ikusten duzuen horretatik zer gustatzen zaizue eta zer ez? Etokizuneko ZU horrek zer esango lioke orain zareten ZU hori? Zer gomendatuko lioke? Ondo eginez gero, oso ariketa potentea da.

Liburuan deigarri egin zaizkidan beste ideia batzuk:

• Femunismoaren ideia proposatzen du... feminismoaren eta komunismoaren arteko fusioa. Ez dakit ondo ulertu dudan... baina komunitarismo berri baten moduan irudikatzen duela iruditu zait.

• Transizioa gorputza hackeatzeko modu bat dela dio. Kultura trans baten beharra defendatzen du. Helduleku bat transizioan ari diren pertsonak zeri heldu izan dezaten. Horren baitan ikusten ditu Rave-ak. Rave-ak festa hutsak baino gehiago dira. Badute mobilizaziotik asko. Egungo manifestazioen edo mobilizazioen moduan "errituak" dira neurri handi batean: gure taldetasuna elikatzea helburu dute, zerbait aldarrikatzea baino areago.

• Inperfekzioaren aldarri nabaritzen da. Emakumea ideal platoniko bat dela aldarrikatzen du. Egitan existitu ezin duena. Trans-mugimenduak ideal hori kolokan jartzen du.

• Bere buruari idazten dion azken gutunean, idazle eta intelektuala izateko moduaz ari da: "Ez zara inon izan autoritatetatik idazten duela uste duen idazle-mota. Ulertzeko idazten duzu, irtenbideak bilatzeko". (Orain arte) Hacker manifestua izan da bere libururik ezagunena. Irakurri dudanagatik teknologia mundua eraldatzeko tresna gisa erabiltzea proposatzen zuen bertan. Horrekiko nolabaiteko nostalgia nabari zaio: "Forma emergenteen abangoardi bat zegoen egiaz. Eta, abangoardia guztiei gertatu zitzaien bezala, guk ere galdu egin genuen". Lan akademikoa egiteko bi modu ere aipatzen ditu: (a) eremu batera heldu, bertan egokitu, kolonizatu, lurra landu... eta datozenentzat bide bat irekita utzi; (b) transitatu; eremura heldu, ikusi, gozatu, iritzia eman, eta hurrengo eremu batera abiatu. Bigarrena du gogoko.

• Identitateaz ere aipu interesgarriak ditu. Iraganari begiratu, eta "nor zen" baino areago "nor ez zen" gogoratzen omen du. Modu ederrean azaltzen du: "Gizona nintzen, senarra nintzen, aita nintzen. Orain gure haurrek aita esaten dioten emakume bat naiz"

• Parrafo bat du erabat ikonikoa. Eskerrak Emateko Egunean, bikotekide-ohiarekin eta oraingo bikotekidearekin biltzen delarik egiten duen gogoeta da: «Niretzat hementxe da politikoa pertsonala. Nire barruan geratzen den borroka honako hau da: mundu bat lortzea non denok elkarrekin eseriko baikara Eskerrak Emateko Egunean, maite ditugun guztiekin, eta non aulki bat utziko baitugu libre, behar duenarentzat.» Koherentziaren aldarria dela iruditu zait.

• Zibele ama jainkosa handia da, naturaren boterea duena. Wikipediaren arabera "Zibeleren apaizak (galli) zikiratuta zeuden, eta emagizonak ziren". Zibele jainkosari gutun bat zuzentzen dio. Hor ere gogoeta interesgarriak egiten ditu: "Gutxien daukatenek behar dituzte jainkoak gehien" edo "Boterearen jainkoak daude. Beren jainkoak eta gureak, jainko berberen aurpegiak dira".

Jokin Azpiazuren epilogoa ere oso potentea da. Oso politikoa ere bai... eta askoz esplizuagoa.

Liburu berezia da. Gaiaz gain, balio literario handia duela iruditzen zait. Berezia da Mikelek istorioak (historiak) nola txirikordatzen eta lotzen dituen, bizitza bera halakoxea dela erakusteko. Burgosko auziaren inguruko liburu bat izan nahi, baina askoz gehiago da. Epaiketaren galdekatze-zatiak han epaitu zutenen bizitzarekin lotzen ditu (epaiketaren aurretik eta epaiketa eta gero); horiek ere Mikelen beraren bizitzaren pasartearekin eta beste hainbat burkideren historiekin. Pasarte horietako batzuk oso ezagunak dira, baina ikuspuntu berri batetik kontatzen ditu. Bitxia egin zait Mikelek bere buruari buruz hitz egiten duenean hirugarren pertsonean hitz egitea: agian beharrezkoa zen distantzia pixka bat hartzea, historia hobeto kontatzeko.

Bitxikeria bat

Oso ezaguna da Burgosko auzian epaituak zutik jarri eta Eusko Gudariak kantatzeari ekin ziotenekoa. Militarrek euren sableak atera omen zituzten, errebelio bat zelakoan. Oso irudi potentea da. Gabriel Arestik poema bat idatzi zuen pasarte horretan oinarritua. Oskorri taldeak abestu zuen... are gehiago Oskorri taldeari izena eman zion. Honela dio:

Irrintzi bat entzun dugu ezpataren aurrean oskorria zabaltzen da euskaldunen lurrean (aukera baduzue, osorik irakurri)

Kontua da, liburuan Itziar Aizpuruak kontatzen duenaren arabera, epaituek propio erabaki zutela "irrintzia" ez aipatzea, oso folklorikoa zelakoan.

Azkenaurreko atala

Azkenaurreko atala oso gogorra egin zait, lekuak eta pertsonak oso gertukoak zaizkidalako. Amaren etxea Floridatik gertu zegoen. Nik orduan 18 bat urte izango nituen. Igande goiza zen. Eguerdi partean (agian lehentxeago) etxetik atera nintzen, egunkaria erostera eta buelta bat ematera. Katedralaren ondora iritsi nintzenean mugimendu arraroak ikusi nituen. Akordatzen naiz tipo bat korrika ikusi nuela eta eskopeta handi bat zuela iruditu zitzaidala (agian asmatu nuen, dena oso azkar izan baitzen). Ahalik eta lasterren urrundu nintzen handik. Gerora prentsagatik jakin nuen gertatutakoa.

Liburuan aipatzen den La Palma taberna oso ezaguna izan zen Gasteizen: han gosaltzen genuen, gaupasa egiten genuen bakoitzean. Liburuan aipatzen den Lopez de Abetxuko koadrillako lagun baten anaia da (laguna minbiziz hil zen, pandemia garaian). Txetxu ere ezagutzen dut, nahiz eta gutxitan ikusi eta orain arte istorio honekin erlazionatu ez.

Azken oharra

Wikipediaren arabera tinta ikustezina deritzo paper batean idatzitakoa ikusten uzten ez duen tintari . Erreaktibo bat behar izaten da tinta horrekin idatzitakoa ikusteko: gehienetan nahikoa da beroa. Tinta ikusezin sinpleena limoi-zukua da, baina ARROZ-URA ere erabili daiteke horretarako.

Interneten ikusia: "El «euskal noir» o thriller vasco es un subgénero de la novela negra y policíaca ambientada en el País Vasco". Ederki... baina jarraian ageri diren nobela guztiak gaztelaniaz idatzita daude (bat edo beste gerora euskarara itzuli badute ere).

Aitortzen dut (ez da lehen aldia) oso nobela beltz gutxi irakurri dudala euskaraz, generoa gustatu arren. Aitorzen dut, halaber, aurriritzi asko izan ditudala horren inguruan.

"Dena Eskaini Nizun" oso liburu txukuna iruditu zait. Kapitulu laburrak izateak eta bi garaiak etengabe tartekatzeak irakurketa erraztu eta arindu egiten dute asko. Liburuak engantxatu egiten du. Azken kapituluetan ezin liburua utzi... zer gertatu den jakin arte. Hori oso seinaile ona da nobela beltza batean.

Pasarte batean (ez dut orria apuntatu) Vazquezek gaztetxo bat ekartzen du ikerketan ordenadoreekin laguntzeko. Gustatu zaizkit gaztetxo horrek Asiaini eman dizkion azalpenak.... pertsona bat interneten nola ikertu. Ez dakit ikerketa horiek horrela egiten diren ala asmatutakoa den, baina sinisgarria iruditu zait.

Ondo. Txukuna.

Audioliburu formatuan eskuratu dut eliburutegian. Gustatzen zait Itxaro Bordaren mintzaira, baina kosta egiten zait papelean irakurtzen. Nekeza egiten zait kontzentratzea. Ahoz askoz hobe. Liburua ongi ulertzen da.

Diotenez Amaia Ezpeldoi detektibea Itxaro Bordaren alter egoa da. Litekeena da. Adinagatik ere halaxe da. Erretiratu aurreko azken lana dela dio liburuan... baina ez du atea erabat ixten. Literatura beltza da bete-betean eta gustatu zait. Iruditzen zait joko ederra emango lukeel film bat egiteko ere: (spoiler) ezkondu ondoren bahitua izan duten neska baten bila abiatu da Amaia, pornografia eta prostituzio sareak tarteko.

Itoiz taldearen "Ezekielen profezia" erabili du nobelaren soinu banda gisa. Aukera baliatu dut abestia berrentzuteko. Baita Ruper Ordorikaren bertsioan ere: youtu.be/Yia93zQMblg Esango nuke liburuak 80ko hamarkadaren nostalgia puntu bat duela, nahiz eta garai goxoak ez izan: "...aburu politiko finkoak genituen, ezberdin pentsatzen zutenak derrigor etsaiak ziren guretzat, baina soinu-banda erraldoia geneukan, euskaraz barne"

Bitxia egin zait erreferente kulturalak erabiltzeko duen modua. Musika, literatura zein telesaila: Tangerine Drean, Ibon Rg, Las guerrilleras liburu feminista, Benito Lertxundi, Sigur Ros, Itziar Ituño, Fargo, La casa de Papel, Egunean Behin jolasa... Baztanen foralek atxilotzen dutenean Amaia Salazar da galdekatzen duen inspektorearen izena (El guardian invisible) .

Liburuan Xiberoa eta Baztan batzen ditu. Bi euskal arkadiak, harek dioen moduan. Leku utopiko eta idilikoak dira arkadiak. Xiberoa dezente ondo ezagutzen dut, eta ederki ulertzen dut Itxaro Bordaren lilura. Amaia Ezpeloik eta emaztelagunak erretiratzeko aukeratu duten baserria, Maddalenerako bidean dago... Hamarka aldiz paseatu dut hortik ;-) Badu zerbait berezia paraje horrek.

Uste dut Amaia Ezpeldoiren abentura gehiago irakurri beharko dudala.

Liburua gustatu bai… baina tarteka gogorra ere egin zait. Amaitzen ari nintzela iritzi-artikulu bat irakurri dut alea aldizkarian: "Ez da detaile xume bat". Hori ere gustatu zait. Testuan esaten den bezala, garrantzitsua da honelako liburuak irakurtzea, ekintza ustez "xumea" bada ere, asko duelako elkartasunetik eta erresistentziatik. Hemen: alea.eus/komunitatea/irati-maranon/1728646690847-iritzia-maranon

Liburuari buruzko beste iruzkin bat irakurri nuen: "El aullido del perro". Oso ona iruditu zitzaidan. Hemen: themarkaz.org/es/the-howling-of-the-dog-adania-shiblis-minor-detail/

Horiek irakurri ondoren zer gehiago esan? Ezer gutxi. Liburuan deigarri egin zaizkidan puntu batzuk aipatu baino ez:

• Liburuak bi atal ditu. Oso ezberdinak dira elkarren artean. Ez da kontu estilistiko hutsa. Oso esanguratsua da bi estilo horiek nabarmentzea.
• Lehen zatia hirugarren pertsonan dago kontatua. Idazkera oso zehatza da, artifizio handirik gabekoa. Irakurleak hasieratik daki zer gertatu den eta, halere, lortzen du suspense moduko bat mantentzea, bortxaketa noiz eta nola gertatuko den. Giro berezia sortzen du: tristea eta itogarria aldi berean.
• Txakurren zaunkak konstante bat dira bi ataletan. Esango nuke bien arteko lotura egiten dutela.
• Bigarren atala oso ezberdina da. Protagonistari ematen dio hitza eta haren gogoetek pisua hartzen dute. Halako freskura edo inozentzia lortzen du, haren eskutik.
• Gogorra egin zait errepresioaren norainoko naturalizazioa erakusten duen, kasik errutina bihurtzeraino. Protagonistaren bulegoaren ondoko etxea bonbardeatu eta han ezkutatutako gazteak hil egiten direnean, leherketaren hautsek bulegoa zikindu izanak aztoratzen du protagonista. Gogorra da kontrastea.
• Horrek xehetasunei eta detaile txikiei buruzko digresio bati irekitzen dio atea. Hori ere gustatu zait. Liburuan ageri den moduan, arte-obra bat benetakoa ala faltsua den jakiteko detaile txikietan jarri behar omen da arreta. Faltsutzaileek margolan bat kopiatzen dutenean detaile garrantzitsuei begiratzen diete, ez gauza txikiei... Akordatzen naiz gure irakasle batek antzeko zerbait esaten zuela... Gaur egun edozein gauza kopiatu daiteke: programa bat, programazio bat, lan egiteko modu bat... Detaile txikietan dago aldea. Horixe bera da gaur egun kalitatea: detaileak zaintzea.
• Digresio hori da, bestalde, liburuaren hari nagusiari bide ematen diona: protagonistak albiste lazgarri bat irakurtzen du eta detaile txiki batek egiten dio arreta, ikertzera bultzatzen duena.
• Amaiera bat-batekoa eta gogorra.

Gustatu zait. Nobela bat nobela baten barruan. Metaliteratura. Ez omen da joko berria. Ikerle bat galdutako liburu baten bila... Baietz argumento bera duten dozena erdi bat izenburu bota, denbora laburrean. Jon Alonsok berak dio litekeena dela argumento anakroniko samarra izatea, modaz pasatakoa. Eta niri, ordea, oso originala iruditu zait, eta oso ondo garatua. Nola idatzi Carvalho protagonista izango duen istorio bat, Carvalhoren jatorrizko liburuei traiziorik egin gabe?

Bi nobelak bereizteko Alonsok erabiltzen duen estilo-aldaketa da, ziur aski, azpimagarriena. Mastodon-en horretaz komentario bat baino gehiago irakurri dut (Oierrenak, esate baterako): Alonsok Lanbasen nobelaren estilo astundu egin al du, Carvalhoren istorioa nabarmentzeko? Ez dakit. Carvahlo eta Lanbas ongi ezagutzen dutenek hobeto jakingo dute zenbateraino hurbildu edo urrundu den bien jatorrizko estilotik. Distantziatik emaitza ederra ematen du, ondo garatua.

Gustatu zaizkit Carvalhoren nobelari sinisgarritasuna emateko erabili dituen trikimailuak: bi testuen arteko estilo-ezberdintasunak nabarmendu, Montalbanen estiloa imitatu... Ezaguna da Montalbanen istorioetan Carvalhok liburuak erretzeko duen mania. Irreberentzia puntu bat adierazten du. Grazia egin dit liburuan Carvalhok Atxagaren liburuak erretzeak!

Carvalho, Montalbanen liburuetan, esaera sasi-filosofikoen zalea da. Gehienak ziniko samarrak. Horietako bat behin baino gehiago agertzen da liburuan: "Zer da, azken batean, bizitza? Fakturak pagatzea eta hildakoak lurperatzea!" Horrelako gehiago badira: "Iraunkortasunik gabe eta fideltasunik gabe ez dago politika egiterik"; "Hogei urte dituenean iraultzailea ez denak ez dauka bihotzik; berrogeietan iraultzaile segitzen duenak ez dauka bururik"; "Els catalans, de las pedres en fan pans"; "Alde batetik irabazten dena, beste batetik galtzen da". Ez dakit zein diren jatorriz Carvahlorenak eta zein ez... baina berdin dio.

Alonsok pertsonaia guzti-guztiak asmatuak direla dio, paralelismorik ez egiteko... Ados... Baina nor izan ote zitekeen nobelan "masa-erakunde" bateko egoitzan ageri den Otxoa hori: "Otxoak jertse soil bat erabiltzen zuen, bere kastakoen estereotipo uniformedunetik urrun. Gehiago zirudien historiako ekilibrista bat politikari profesional bat baino. Janzkera hura funtzionala zen, praktikoa, berdin balio behar zuena hala transatlantikoari noranzkoa aldatzen ahalegintzeko nola presondegiz presondegi eroso salto egiteko". Norbait pasatu zaizue burutik?

Istorioaren amaiera... bikaina. Pena ezin komentatzea spoilerrik egin gabe ;-)

Hasierako premisa interesgarria iruditzen zait. Ez da spoiler; editoreek ere hasiera-hasieratik ematen dute horren berri: bat-batean horma ikustezin (baina ukigarri) bat sortu da, Alpeetako bailara txikia mundutik isolatu duena. Protagonistak eginahalak egin behar ditu bizirik irauteko.

Liburuaren parterik handiena horretara doa: eginahal horiek kontatu, naturaren deskripzioa egin, protagonistaren gogoetak, oroitzapenak, gorabeherak, kezkak, sentimenduak,amets gaiztoak... Beste pertsonarik ezean, protagonistak animaliak hartzen ditu laguntzat eta haiekiko harremana kontatzen du. Neurri batean esan daiteke zaintza dela argumentuaren parte handi bat: zaintza eta natura. Distantziak distantzia, zati batzuetan, Robinson Crusoe ekarri dit gogora.

Deigarria egin zait liburuan "betibetikoa" hitza irakurri dudan lehen aldian. Gerora hitz hori zenbat aldiz ageri den? Kontua galdu dut. Agian hori da istorioaren beste gako bat... errutina, monotonia.

Amaiera oso bat-batean gertatzen da, istorioak aldez aurretik zertxobait iragartzen badu ere. Istorioa ongi borobiltzen du. Ez du zapore txarrik uzten, tristeziatik asko badu ere... Erdiko partea laburragoa izan balitz, istorio arinagoa zatekeen... baina nor naiz ni hori esateko?

Beste bitxikeria bat. Deskripzioetan sarritan aipatzen du foehn-haizea. Wikipedian begiratu behar izan nuen. Bi gauza omen dira, biak lotuta: foehn-haizea eta foehn-efektua. Foehn-efektuaz hitz egiten duenean, haize beroaren eraginez beste aldera igaro gabe mendietan itsatsita geratzen diren hodei horietaz ari da. Foehn-haizea fenomeno hori eragiten duen haizea da, sotabentotik datorrena. Wikipediak oso ongi azaltzen du fenomeno hori. Orduña aldean sarri gertatzen da, eta oker ez banago han "el bollo" deitzen diote (euskaraz ez dakit). Elgea mendilerroan ere ikusi izan dut; ziur bertakoek ere izenen bat emango ziotela. Enteratuko naiz.

Deigarria egin zait Udalbiltzak antolatzen duen GURETIK SORTUA proiektuaren ideia: "Dena delako herri horretara joan. Hango jendearekin egon. Bertako ezaugarriak, ikustekoak, istorioak, kezkak, mitoak, gertaerak, bizipenak eta bizipozak... konta diezazkizutela. Gero, horrekin guztiarekin, istorio bat osatu... Ipuin bat izan daiteke, komiki bat, film labur bat... nahi duzuna!"

Horixe da "Hamarreko Bitxia" ipuin-liburuaren oinarria: hamar istorio, hamar herriren "nortasuna" ezagutzera emateko.

Interesgarria litzateke prozesua zein izan den ezagutzea... Idazle bakoitzak zeintzuk "input" jaso dituen, eduki horiek nola "destilatu" dituen eta nola iritsi da iritsi den lekura. Halakorik kontatzen ez dutenez, hori guztia imajinatea tokatzen zaigu.

Hamar ipuinak orohar ongi... Are hobeki horko erreferentziak ezagunak eta horko lekuak gertukoak sentitzen dituzunean... Halaxe gertatu zait, esate baterako, Jon Abrilek Atharratzeri buruz idatzi duen istorioarekin: banandu berri diren bi neska, herriaz hizketan; batak (bertakoak) ez dio Xiberoari etorkizunik ikusten; besteak (Lyonetik etorria) bertako herrigintza-giroarekin maiteminduta. Huraxe gustatu zait bereziki, agian neu ere Atharratzeri nahiko atxikia nagoelako... Baina besteak ere ongi e! Ez pentsa!

Garai batean ipuin laburren oso zalea izan naiz; gaur egun gutxixeago... orain nobelak nahiago ditut. Susa argitaletxeak ateratzen zituen ipuin-bildumak gogoratzen ditut: "Urte guztiak dira diferenteak" (1984), "Aurten ere diferentea izanen da" (1985)... Akordatzen naiz lilura berezi bat zutela, enkanto berezi bat, freskura. Ez dakit ongi azaltzen, baina esango nuke liburu honek ere baduela halako zerbait.

Ez engainatu! Ez da nobela bat. Ipuin bilduma bat da. Francesco Pasquale ipuin guztiak josten dituen haria besterik ez da. Batzuetan protagonista gisa ageri da, beste batzuetan aitzakia gisa.

Hiru musikari ageri dira liburuan: Richard Wagner, Robert Schumann eta Giuseppe Verdi. Francescoren garaikideak izatea da han agertzeko arrazoia. Oso joko polita proposatzen du liburuak: kapitulo banatan haien biografia labur bat egiten da, eta aurrekoan horien bizitzaren parte bat fikzionatu egiten du. Alderantziz egina testua hobeko ulertuko zen, baina ez zuen efektu bera izango! Gustatu zait.

Antzeko zerbati gertatzen da Francescorekin. Haren biografia kasik amaiera aldean agertzen da. Agian interesgarria izan zitekeen irakurketa handik hastea.

Francesco Pasquale 1825an jaio zen Sapri herrian eta Bermeon hil 1910ean. Sapri Italiako hegoaldean dago, Campania eskualdean, Amalfiko kostaldean. Napoli da Campainiako hiriburua. Bitan bisitatu dut Napoli eta bietan egin dugu txangoren bat Amalfiko kostalde horretara: Sorrento eta Positanora... Saprira ez. Ez gara horren hegoaldera iritsi. Herri ederrak dira... baina oso turistikoak. Zaila egiten zait herri horiek 1925ean nolakoak ziren imajinatzea.

Portzierto... ez du liburuarekin inolako zerikusirik baina... Ikusi al duzue "Ripley"? Aurten estreinatu den serie bat da, zeresan handia eman duena bere erritmoagatik eta zuri-beltzean grabatua dagoelako. Patricia Highsmithen nobela batean dago oinarritua. Seriean ez dute horren aipamenik egiten... baina Patricia Highsmithek hortxe kokatu zuen nobelaren parte handi bat: Amalfiko kostaldean. Filma ere bazegoen, seriea egin aurretik: "El talento de Mr. Ripley", 1999koa. Hura ere oso interesgarria.

Unai Elorriagaren estiloa gustatu zait. Irakurrita nituen haren hainbat liburu, baina ez azkenak. "SPrako Tranbia" gogoratzen nuen bereziki. Hura ere pantailara eraman zuten (erdaraz) "Un poco de chocolate" izenburuarekin.

Nobela bi garai ezberdinetan gertatzen da: Lizarra-Garaziko ondorengo urteak eta joan den hamarkada. Bi nobela ere izan zitezkeen. Erakundearen laguntza-sareetan engaiatu ziren emakumezkoak gogoan idatzi duela entzun diot inon Bea Salaberriri. Klandestinitateari buruzko nobela bat ote da? Baliteke... izenburuak behintzat hori pentsarazten du. Pertsonajea eraikitzeko inspirazio moduan Kristiane Etxaluz erabili zuela ere entzun dut. Jakin aldizkarian elkarrizketa luze bat egin zioten. Larrun aldizkarian ere bai. Biak sarean aurkitu ahal dira.

Lagunak izan ditugu Iparraldean, Baionan zein Hendaian. Garai batean askotxotan hurbiltzen ginen bertara bisitan. Ezaguna egin zait garai hartako Baiona: Petit Bayonne, Pontrique, Pannecau, Patxa, Biltxoko... Bitxia... oso bitxia da nobelaren bi parteak bere lekuan eta bere denboran kokatzeko Beak erabiltzen dituen estrategiak: musikak eta gertaerak tartekatzea, alegia. Maialen Lujanbio gaztea zenekoak, Latzen taldea, Nekane Txapartegiren torturen oihartzunak, Exkixu taldearen "Sua" abestia, Negu Gorriak-en azken kontzertua...

Bigarren garaia urrunagoa egiten zait. Irakurri beharrekoen artean dut "LUHUSO: ETAren armagabetze zibilaren kontakizuna" liburua, baina ez dut oraindik horretarako astirik hartu. Gertaera gogoangarriak direla uste dut, agian behar beste garrantzia eman ez bazaie ere: bakegileak, gizarte zibilaren inplikazioa agente kolektibo gisa... Horren guztiaren atzean bada batere ohikoa ez den epika interesgarri bat, oso bestelakoa...

Parte horretan musika askotarikoagoa dela iruditzen zait eta niretzat ezezagunagoa. Erreferentzia bat edo beste hartu dut, lasaiago entzuteko. Morauren bertsio bat, esate baterako: Bada sekula itzaltzen ez den argi bat

Portzierto... maite dut iparraldeko hizkera. Batzuetan gertatzen zait parrafoak ozenki irakurri behar ditudala, hitzak belarriz entzuteko eta hobeto ulertzeko. Hitz ezezagun batzuk azpimarratu ditut: • Sustut: batez ere • Kukutu: izkutatu • Doike: zalantzarik gabe • Kapable: gai izan • Goaitatu: zain egon • Txakurtu: txarra bihurtu

Laburbilduz... oso gustura irakurri dut. Bikain!

Ez dut gaztelaniazko libururik hona ekartzeko ohiturarik. Ez dakit zehazki protokoloak horretaz zer dioen. Inpresioa dut irizpidea dela euskarazkoak lehenestea dela, gaztelaniazkoak debekatu ez. Egia esan, oso gutxitan sentitu dut horretarako beharrik.

"Las reglas del Mikado" liburua irakurri berri dut, eta iruditu zait merezi duela hemen iruzkina egitea. Joe... maite dut Erri de Luca. Napolin jaioa. Gazte-gaztetatik Erroma aldera joanda... eta, halere, kristoren kariñoarekin hitz egiten du Napoliz. Irakurri nion aurreko liburua "Napatrida" zuen izenburua (napatrida: tristea da apatrida izatea, jaioterria galtzea... are tristeagoa jaioterri hori Napoli baldin bada). Napolierari buruz ere maitasunez hitz egiten du. Esango nuke bere liburu gehienetan dagoela hizkuntzaren aipamenen bat. Gaztetan "Lutta Continua" taldean militatu zuen... gerora mugimendu ekologistan ere bai. Mendizale porrokatua da. Liburu laburrak idatzi ohi ditu. Horrela ulertzen da horren ekoizpen zabala izatea.

Esan izan da bizitza xake-partida baten antzekoa dela, edo dadoetan jolastea bezalakoa... Erri de Lucaren ustez mikadoan jolastearen modukoa da. Zotzak bota eta jolasari ekin, zure abilezian dago gakoa: zotzak banan bana kendu, lehen bat eta gero bestea, apresuratu gabe, bat txanda bakoitzean, ondokoa ukitu gabe, mugimendu handirik egin gabe, hobe inor zurekin gehiegi ohartzen ez bada...

Liburu dida batean irakurtzen da, baina halako zapore goxoa uzten du. Zaila da liburuaren iruzkin bat egitea kontrazalean agertzen denetik harago eta espoilerrik egin gabe. Hortaz... honaino liburuaren iruzkina!

Bonus track:

Errik poesia ere idatzi du. Musikan sartu-irten bat edo beste egin du. "La musica insieme" diskoan parte hartu zuen. Bertan ageri diren abesti batzuk bere poemak dira. Hemen: www.youtube.com/playlist?list=OLAK5uy_nz6lBbM417jWzIRfEm11AQj3eEQgyjod4

Liburuak ez nau erabat harrapatu… baina gustura irakurri dut. Agian honelako liburu bati ezin zaio gehiago eskatu. Gustatu zait liburuaren hasieran Uxuek berak egiten duen aitorpena: "ahozkotasuna, memoria eta transmisioa dira liburu honen funtsa eta helburua". Nik neuk badut halako mania bat hiru gai horiekin.

Akordatzen naiz, orain dela urte askotxo, Walter J Ong-ek ahozkotasunari buruz idatzi zuen liburu bat irakurri izana. Gaizki gogoratzen ez badut, bi eratako ahozkotasuna bereizten zuen: lehen eta bigarren mailakoa (primarioa eta sekundarioa). Lehen mailako ahozkotasuna da testu idatziaren mediaziorik behar ez duena. Zerikusi handia du memoriarekin eta kulturaren transmisioarekin. Gertuko munduaz hitz egiten du... eta mundu horri buruzko jakintza biltzea eta gordetzea du helburu.

Lehen mailako ahozkotasunak oso ezaugarri jakin batzuk omen ditu: esaldi subordinatu gutxi erabiltzen ditu, errepikapen eta berformulazio ugari, entzulea narrazioan inplikatzeko formulak... Irakurri bitartean hori guztia buruan izan dut, eta testuan ahozkotasunaren zantzu horiek bilatzen entretenitu naiz.

Uxueren liburuak euskaltegi-garaian irakurtzen genuen beste bat ekarri dit gogora: ABARRAK, Kirikiñorena. Akordatzen? Batuerazko bertsioan irakurtzen genuen euskaltegian, nahiz eta gerora bizkaierazko bertsioa ere irakurri izan dut. Nik neuk oso oroitzapen onak ditut liburu horrekin.

Jakin aldizkariaren udako ikastaroan egon da Cira Crespo, gatazkaz eta memoriaz hitz egiten. Gustatu zitzaidan hitzaldia.

Egunkaritik, Argiatik, Jakinetik... ezagutzen nituen bere testuak... oro har gustura irakurtzen ditut. Horregatik animatu nintzen haren liburu bat bilatzera. eliburutegia-n hauxe topatu nuen. Deigarri egin zitzaidan "irakurketa erraza" etiketapean argitaratu izan.

Eta bai... erraz irakurtzen da. Istorio txikiak kontatzen ditu, biografia apalak... baina ondo betetzen du bere funtzioa: Euskal Herriko 40 emakume ezagutzera ematea... Edo ez! Cirak tranpa txiki bat egiten du: protagonista izatea merezi zuten 32 emakume eta 8 emakumezko protagonista kolektibo: emakume baserritarrak, langileak, kazetariak, neskameak, erraketistak, sardinerak, saregileak eta zamaketariak.

Aitorpen txiki bat: 32 emakume horietatik izenez 9 besterik ez nuen ezagutzen: % 30. Kontxo... alde horretatik zer landu.

Gogoan dut Gasteizko Udalak emakumezkoen kale-izenei buruzko lantxo bat egin zuela, orain dela urte batzuk. Errekuperatu beharko nuke, begiradatxo bat emateko. Gogoan dut, halaber, Marisa Barrena wikipedian egiten ari den lan mardula. Eskertzekoa da. Inaurri-lana da, baina behar-beharrezkoa.

Tarteka kostatu zait irakurtzea. Agian eskolan irakurtzeko agintzen ziguten hainbat libururen traza hartu diodalako, malenkoniotsuegia iruditu zaidalako, edo, besterik gabe, kontzentrazeko zailtasunak izan ditudalako. Familia baten kronika omen da liburua, edo hobe esanda, garai baten kronika: demoniozo trantsizioarena, alegia. Ez dakit zergatik ;-) baina, grisen kargaren pasartea azpimarratu nuen:

“Poliziek furfuriaz banatu zuten egurra, tai gabe, beti toki berean, haien aurre-aurrean hain justu. Begiak atera beharrean zeuzkaten, aurpegiak gris ilun –uniformeen islagatik, akaso–, begi-niniak gorri, hortzak estu, begirada galdurik, eta itsu-itsuan ari ziren kolpeka, pizti amarratuen gisara, edo luzaroan gatibu egon ondoren aske utzitako txakurren gisara”.

Kontxo… esango nuke Montserratek benetan ezagutu duela karga bat edo beste ;-)

Esperimentu txiki bat egin dut. Katalanez bada bertsio bat katalan errazean (ikasleentzat edo irakurtzeko zailtasuna dutenentzat). Bertsio horren audio-liburua ere bada. Librean entzun daiteke hemen: www.lecturafacil.net/media/resources/El_temps_de_les_cireres_master.mp3

Entzuketa eta irakurketa tartekatu ditut: batzuetan lehen entzun eta gero irakurri eta beste batzuetan alderantziz. Katalana praktikatzeko modu bat izan da. Ongi. Interesgarria… baina igoal liburutik despistatu nau.

Adierazgarria da googlen gerezi-denbora hainbat hizkuntzatan jartzean zenbat erreferentzia agertzen diren… 3-4 liburu (euskaraz bada beste liburu bat –Mujika Iraolarena– izen berarekin), diska baten izena, pastoral bat, baina… beste ezeren gainetik, Jean-Baptiste Clémenten Le temps des cerises kantua.

Gerezi-denbora amodio-poema bat omen zen jatorrian, gerora Parisko Komunaren elegia bihurtu bazen ere. Horrek kutsu berezia ematen dio. Hainbat metafora berresanguratu eta zentzu berria hartu dute. Gerezi-denbora utopia hezurmamitu deneko denbora da:

-Gereziak loratzen direneko denbora ederra da, baina… laburra. -Gerezi-denbora ederra da, baina… han ere maitaminez sufrituko duten pertsonak egongo dira.

Euskaraz Pier Paul Berzaitzek kantatzen du: www.youtube.com/watch?v=z5-qUBlIR8Q

Zerbati laburra behar nuen astebururako eta, JUANA liburuari buruz oso kritika onak entzunak nituenez, hari ekin nion, zertaz zihoan oso ongi jakin gabe. Lehen atalak despistatu egin nau... baina, gerora, ohartu naiz beharrezkoa zela Juanaren nondik-norakoak kontatzeko.

Harritu egin nau pertsonajeak: XIX. mendeko abenturazale bat, XXI. mendean. Gustatu zait pertsonajea nola eraikitzen duen liburuan zehar, elkarrizketaz elkarrizketa.

Ezin izan dut amaierara arte itxaron eta Interneten sartu naiz Juanari buruzko historian eta istorioetan kuxkuxeatzeko. Liburuan bere Facebook-profila aipatzen da behin baino gehiagotan. Ez dut aurkitu (agian ezabatu dute, honez gero), baina hainbat testu eta argazki aurkitu ditut hor eta han. 

Inpaktatu egin nau gertaera horiek 2020. urtekoak izateak. Beste garai bateko kontakizuna dirudi, baina ez... atzo goizekoa da. 

Uste dut noiz edo noiz hitz egin dudala honetaz: gustukoa dut kronika. Kronika informazioa eta sentsorialitatea da: historia gertatu den lekuaren usaina du eta irakurtzen duenari hunkidura eragiten dio. Jonek oso ondo garatu du, nire ustez. Nik hiru puntu azpimarratuko nituzke:

• Bitxia egin zait eguraldiari eta inguruko naturari zenbat aldiz egiten dion erreferentzia. Horixe da sentsorialitatea lantzea: historia kontatzearekin batera, kazetariak ikusi, usaindu... sentitu zuena sentitzera hurbiltzea
• Deserosoa egin zait Juana etxean hartu zutenetik hil zutenera arte dagoen hutsartea: zer gertatu zen, Juana zer sentitu zuen... Iruditzen zait Jon Artanok nahita sortzen duela deserosotasun hori.
• Ondo lortzen du Kolonbiako lurralde isolatu batean gertatzen dena trasladatzea, bertako egoera soziopolitikoari buruzko datu mordoa eman gabe. Bada meritua!

Oro har, kazetaritza-kronikaren eta literatuaren arteko nahasketa interesgarria iruditu zait.

Hurrengoaren zain!