Erabiltzailearen profila

Kronika ala nobela?

Kronika periodistikoak idazleak berak bizitakoak kontatu ohi ditu; pentsatzekoa da argazki zehatzagoa emango duela, eta litekeena dela idazlearen begirada subjektiboa izatea. #OsoLatzaIzanDa nobela bat da, baina asko du kronikatik. Joxe Arregirenarekin batera, garai bertsuan gertatu zien bestelako gertaerak ere kontatzen ditu: istorioa denboran kontestualizatzen laguntzen dute.

Pertsonaiak

Neurri batean nobela korala da, baina esango nuke hiru protagonista nabarmentzen direla: Joxe Arregi bera, Juan Kruz Unzurrunzaga eta Bixente Ameztoi. Hirurak oso ezberdinak. Egin ez baduzue... wikipedian kontsultatu bakoitzaren istorioa. Nonbait irakurri dut, eleberrigintzaren estrategia ohikoa dela: pertsonai oso ezberdinak hautatu, kontraste horretan gehiago nabarmentzeko bakoitzaren ezaugarriak.

Itziarren seme-alabak

Liburua Itziarren seme-alaba guztiei dago dedikatua: tortura jasan duten guztiei. Zenbat aldiz ez ote dugu "Itziarren semeak" abestia kantatu! Abesti matxista dela entzun izan dut, emakumearen rol mendekoa erabat nagusitzen delako. Eta halaxe da... bere garaiko kumea da kantua. Niri, dena den, are ederragoa (eta ARE LATZAGOA) iruditzen zait Anje Duhaldek Gurutze Iantziri egin zion kantua: "Irtenbiderik ez zen". Oilo-ipurdia jartzen zait entzuten dudan bakoitzean. Baita "La Polla" entzuten dudanean ere: Vas a conocer un nuevo mundo profundo, Pues tu humillación jamás tocará fondo. Conocerás un dolor que nunca hubieras imaginado, Aprenderás lo que es gritar.

Epika

Jon Maiari azken aldian epikaren kontra hitz egiten entzun diot... Euskal Herriak epika gutxixeago behar duela esan izan du... edo --bestela-- gauza txikien epika dela behar duguna [Gaur ez dut nahi kantatu epika / nahiago dut muxu bat hondartzan]. Ez dakit bada... Ziur aski arrazoi du, baina geure "epika" sortzen ez badugu, besteon epika "jan" beharko dugu. Esango nuke nobelan nagusitzen den istorioa Joxe Arregiri egin zioten argazkiarena dela. Badu asko epikatik... letra xehez idatzita bada ere.

Adiorik ez

Lagun bat nuen (duela 2 urte hil zen), garai bertsuan DGSn atxilotua egon zena. Gaztetxo bat zen garai hartan. Kontatzen zuenaren arabera, Arregirena gertatu zenean, unean bertan amaitu ziren tratu txarrak. Hura ere laster batean bidali zuten Carabanchelera. Denbora gutxi egon zen han, hilabete pare bat, juxtu markak desagertu bitartean...

Aurtengo udan Montalbanoren istoriei lotuta ibili naiz tarteka. Gogoa nuen bere liburu bat euskaraz irakurtzeko. Gustura irakurri dut GAUAREN USAINA.

Gogoetatxo batzuk:

• Istorio poliziakoen eskema klasikoak ondo funtzionatzen du Montalbo komisarioaren nobeletan. Istorioak lehengo pausoak eman ondoren, irakurleak bere hipotesiak egingo ditu, gerora aldatu, eraldatu eta azken kapituluetan erabat zapuztu egingo direnak. Edo ustez zerikusirik ez dute bi istorio txirikordatuko dira, kasu bera dela ohartu arte.
• Montalbanoren liburuak serie baten moduan irakurri behar direla iruditzen zait. Ez dago arazorik liburuak solte irakurtzeko, baina nabardurak galtzeko arriskua dago. GAUAREN USAINA liburuan, esate baterako, François mutikoa ageri da, aurreko kasu bateko protagonista. Agian nahi izango duzue istorio hori ere irakurri/ikusi, nobelan sakontzeko. EL LADRON DE MERIENDAS du izenburua.
• Gustatu zait liburuaren amaieraren eta Faulkerren ARROSA BAT EMYLIRENTZAT ipuinaren arteako lotura. Merezi du ipuin horri buruz wikipedian zerbait bilatzea... edo ipuina irakurtzea, euskaratuta dago eta: andima.armiarma.eus/ttut/ttut0308.htm Bitxia da: Miranderen ERESI KANTARI ipuina ekarri dit burura. Akordatzen? Ipuin hori ere sarean irakurri daiteke (kontuz spoiler): klasikoak.armiarma.eus/idazlanak/M/MirandeNarrazioak011.htm
• Montalbano komisarioak oso izaera berezia du. Agian hortik datorkio ospea eta arrakasta. Umoretsua da (askotan ironikoa, batzuetan zinikoa ere bai), tarteka malenkoniatsua, irakurle amorratua, bere lurralde siziliarraren maitale handia. Esango nuke akrata puntu bat ere baduela, hori komisario batengan arraroa bada ere.
• Berezia da Camillerik izenburuak nola hautatzen dituen. Izenburuak esanguratsuak dira beti. Ariketa polita da izenburuaren nondik-norakoa liburuan bilatzea.
• Irakurri ondoren filma ere ikusi dut (gaztelaniaz). Ongi. Jatorrizkoari ongi samar egokitzen zaio, baina laburtu beharrez, kendu egiten ditu istorioarekin lotura zuzen-zuzena ez duten guztiak. Nabardura dezente galtzen dira, baita liburuan Montalbano pertsonajearen izaera eraikitzeko Camillerik erabiltzen dituen zenbait estrategia ere.

Azterketa soziolinguistiko txiki bat

Deigarria da Italiaren egoera soziolinguistikoa. Gutxiengoen hizkuntzak eta dialektoak bereizten dituzte; "dialekto" deitzen dituzten horiek hizkuntza-aldaera beregainak izateko baldintza guztiak badituzte ere. Hizkuntzak dira, ez dialektoak; eta haiek badakite.

Camilleriren idazkera berezia omen da bere liburuetan sizilieraren elementu asko txertatzen dituelako. Horrek nola eragiten dio itzulpenari? Imajinatzen dut kasu gehienetan elementu horiek itzulpenetik desagertu egingo direla... salbu eta aniztasun hori pertinente bihurtzen denean.

Elkarrizketa hau ikusi, jatorrizkoan testuan:

«Sei andato per François?». «Sì». «Sta male?». «No». «Allora perché ci sei andato?». «Avevo spinno». «Salvo, non cominciare a parlare in dialetto! Sai che in certi momenti non lo sopporto! Che hai detto?». «Che avevo desiderio di vedere François. Spinno si traduce in italiano con desiderio, voglia. Ora che capisci la parola, ti domando: a te non è mai venuto spinno di vedere François?». «Che carogna che sei, Salvo». «Facciamo un patto? Io non uso il dialetto e tu non m’insulti. D’accordo?»

Gaztelaniaz honela itzuli zuten:

–¿Has ido por François? –Sí. –¿Está enfermo? –No. –Pues entonces, ¿por qué has ido? –Tenía spinno. –¡Salvo, no empieces a hablar en dialecto! ¡Sabes que hay momentos en que no lo soporto! ¿Qué has dicho? –Que deseaba ver a François. Spinno significa deseo, ansia. Y, ahora que ya conoces el significado de la palabra, te pregunto: ¿tú nunca has tenido spinno de ver a François? –¡Qué cabrón eres, Salvo! –¿Hacemos un pacto? Yo no hablaré en dialecto y tú no me insultarás. ¿De acuerdo?

Euskaraz ere berdintsu egin zitzaketen: "spinno" nuen edo halako zerbait esan. Baina itzultzaileak bestelako estrategia hartu du. Ikusi, ikusi:

– François ikustera joan zara? –Bai. –Gaixo al dago? –Ez. –Zergatik joan zara, hortaz? –Nahituta nengoen. –Salvo, ez hasi orain dialektoz hitz egiten! Badakizu batzuetan ezin dudala onez eraman! Zer esan nahi duzu? –François ikusteko gogoa nuela. Nahituta esateak gogoa izatea, nahi izatea esan nahi du. Eta orain, ulertzen duzunez, zuri galdetzen dizut: zu ez zara egon François ikusteko nahituta? –Zein zerria zaren, Salvo! –Tratu bat egingo dugu? Nik ez dut dialektoz hitz egingo eta zuk ez iraindu. Ados?

Zer iruditzen zaizue? Estrategia egokia iruditzen zaizue? Portzierto... Filmean ez da pasarte hau agertzen.

Gogoan dut Anjel Lertxundiren aspaldiko liburuak irakurri izana, baita, beranduago, "Otto Pette" irakurri izana ere; baina ez dut horietaz aparteko oroitzapenik gordetzen. Halere, betidanik iruditu zait idazle bete-betea dela. Entsaiogile edo zutabegile bezala estimatu izan dut, nobelagile gisa baino gehiago. "Gogoan zubi" entsaio bikaina da. "Eskarmentuaren paperak", ederra; "Basamortuan behatxulo bat", inspiratzailea; eta Berria egunkariko zutabeak, urre gorria.

Liburua izugarri gustatu zait. Istorioa ondo josita dago. Pertsonaiak ondo. Erritmo bizia du. Eta Anjel Lertxundiren idazkeraren freskotasuna erabat gordetzen du. Ustekabe ederra bat izan da: "deskubrimendu" bat. Badut, beraz, etxeko lana: Anjel Lertxundi nobelagilea berriro deskubritzea.

Oso deigarri egin zait erreferente geografikoak eta erreferente historikoak nola erabiltzen dituen. Italian kokatzen diren kapituluetan dira bereziki nabarmenak, baina egongo dira niri eskapatu zaizkidan beste batzuk.

--- Anjel Lertxundik ikasle garaiak Italian bizi izan zituen, 60ko hamarkadan. 2004 urtean Berria egunkariak hara bidaiatzea proposatu zion, eta bidaia horren kronika argitaratzea. Horrela sortu zuen "Italia, Bizitza hizpide" liburua. Anjelek honako ibilbide hau hautatu zuen: Aosta, Torinto, Venezia, Padua, Trieste eta Kroaziako Rijeka

--- Trieste eta Rijeka... Horra hor lehen bi erreferentziak: (1) nobelan Trieste herrira ihes egin du Warner protagonistak, eta (2) Rijeka herrikoa da bertan ostatu ematen dion emakumea.

--- Trieste herri nostalgikoa dela azpimarratu izan du Anjel Lertxundik: "Trieste, ove son tristezze molte". Umberto Saba poetaren hitzak dira horiek. Umberto Saba da Walter-ek Triesten ezagutzen duen lehen pertsona. Harek lagunduko dio Angelo desgertzen denean. Pertsona eta pertsonajea bat datoz erabat. Wikipedian kontsultatu ahal duzue Umberto Sabaren biografia: es.wikipedia.org/wiki/Umberto_Saba

--- Parisen Josep Roth ezagutzen du, nobelagile eta kazetari austriarra, hau ere judutarra. Hiru liburu ditu euskarara itzuliak.

Bitxia da. Fikzioa, historia eta idazlearen bizipenak txirikordatuko balira bezala. Esan bezala, egongo dira erreferentzia gehiago, niri eskapatu zaizkidanak. Inork atzemanez gero, esan! ;-)

Joan Mari Irigoiren hainbat liburu irakurri ditut, baina aspaldi samar. Gogoan dut "Lur bat haratago" gustatu zitzaidala. Besteetaz ezer gutxi gogoratzen du. Komunista-k despistatu egin nau erabat... Zertaz doa? Zaila da esatea. Seme-alaben heziketaz hitz egiten du, militantziaz, belaunaldien arteko talkaz, mikromatxismoez, emakumeen aurkako biolentziaz, yogaren esoterismoaz, tertulien banalizazioaz, hipokresiaz, inkluso erotismo puntutto bat ere badu... Gai asko berrehun orri exkasean sartzeko. Jakina denez, ez du gaietan sakontzen, zertzelada batzuk ematen ditu eta hurrengora pasatu. Emaitza interegarria da. Ez da kriston liburua, baina gustura irakurtzen da. Zapore ona uzten du.

Hiru apunte

(1) Lehen atala oso potentea iruditu zait: ume bat nola hezi, gure balioak izan ditzan, adoktrinazioan erori gabe? Iruditzen zait badela gure belaunaldiaren kexka bat. Euskararen aferarekin antzeko zerbait gertatzen da... nola transmititu gure atxikimendua?

(2) Zergatik liburu bat gazte literaturaren atalean sailkatu? Zeintzuk ezaugarri behar ditu? Gaia? Idazkera? Ideiarik ez...

(3) Ataltxo bat oso bitxia egin zait... Esango nuke idazlearen ahotsa behin soilik ageri dela narrazioan. Atal horretan hain zuzen ered: "Argi gera bedi, kontu honetan guztian, amona Kontxi izan zela hitz haiek esan zituena eta ez liburu honen egilea, honek ez bailuke hark bezala bukatu nahi, inola ere". Zergatik sentitu ote zuen Joan Marik horrela jardutzeko beharra, noiz eta 2005. urtean? (liburua ordukoa baita). Ez dut kontestu gehiagorik emango, espoilerrik ez egiteko ;-)

Liburu bitxia iruditu zait. "Lehen Euskal Nobela Beltza". Ziur aski, horregatik izan ez balitz ez nukeen liburu hau irakurriko.

Hainbat ideia:

• Agatha Christieren istorioen antza duela irakurri dut. Litekeena. Aspaldian ez dut bere istoriorik irakurri. Agian amaierako eszena? Susmagarri guztiak gela batean bildu eta istorio oso-osorik argitu. Akordatzen zarete txikitan ikusten genuen Colombo detektibearen telesailez. Nik horren antza hartu diot ;-)

• Idazkerari buruz zer esan? Ez zait erosoa egin (harridura marka gehiegi, narradorea presenteegia...); baina ez dut ukatuko hizkera horrek zapore "añejoa" ematen diola liburuari. Xabier Gereñoaren liburuak ekarri dizkit gogora.

• Gaur egun nola idatziko genuke istorio hori? Ez dakit... ziur aski pertsonajeak apurtxo bat gehixeago landuko genituzke. Nahiko "planoak" iruditu zaizkit, baina garaiko estiloagatik izango da.

• Gustatu zait Jon Alonsoren hitzaurrea. Egia da: euskaldunok arazotxo bat dugu detektibe istorioekin. Detektibe euskaldunak ez dira sinisgarriak... pelikula amerikar baten itzulpen kaxkarra dirudite. Polizia edo goardia zibil bat euskaraz? Mesedez... hori ez! Gainera, horiek badira pertsonaje nagusia, nor identifikatuko da horiekin! Ertzainak edo Foralak? Jatorriz gaztelaniaz idatzita dauden liburuetan badirudi funtzionatzen dutela. Euskal Noir! Horietako liburu batzuk euskaratuta daude, baina ez ditut euskaraz irakurri. Ez dakit bada! Jose Antonio Loidik, Garaidi pertsonaia asmatu zuen... Ez du "detektibe" hitza aipatzen, ezta "polizia" hitza ere... Bere kabuz ikertzen duen pertsonaje bat da Garaidi, bere ofizioa gehiago definitu gabe.

• Duela gutxi "Suak erreko ez balu" irakurri nuen, Eneko Barberenarena... Ikertzailearen figurari sinisgarritasuna emateko, aseguru konpainia baten peritoa asmatu zuen. Ez da hautaketa txarra. Liburuan ondo funtzionatu zuen.

Enpin! Horixe! Gustura irakurri dut, baina gehiago liburuaren bitxikeriagatik, istorioagatik baino.