Zirrada berezi batekin hartu juat liburua, gure familiako iragana dala eta Barandiaranekin zeozelan identifikatzen naizelako. Horrengaittik bakarrik banekan irakorketiari heltzeko gogua: ixa landu barik dagon eremua dok, lotsaz, erruduntasunez eta tabuz betetakua. Ondorenguok ez garalako gure arbasuak egindakuen erantzule; eta era berian (lintxamenduen zale dirazenei mezua), loibiari ezin jakolako printzipioz aittittak egindakuangaittik kargua hartu. Haren krimenen apologiak egitten ez badittuk behintzat.

Gai interesgarrixa jatak guztiz. Faszista euskaldunak egon zittuan, horixe baietz. Baitta, historia osuan legez, beti poderian arrimuan ibillittako jentia be (errepublikan errepublikazale, frankismuan frankista, demokrazian demokrata... txaketeruak edo bizirauleak, ikuspegixan arabera). Badok gaixari heldutasunez eta patxadaz oratzeko sasoia. Halan be, konpleju asko dago ondiok. Herri guztietan gertatuko dok seguraski, baiña nik Lekitton kasua ezagutzen juat: gai hau ikertzen dabillen jentia “ixiltasunan legiakin” topo egitten jok: jentiak ez jok bere familixan edo alderdikidien alfonbra azpixan dagona haizatu nahi.

Baiña hori baiño gehixago topau juat hamen. Kontua dok, liburuan lehenengo protagonistiak (Luis Fernandez Arregi, EAJtik Falangera pasautakua) 1936-37ko negu-udabarrixa Amallo-Mutriku-Ondarru arteko frentian pasau zebala; eta gero, 37ko udabarriko ofentsiban, Lemoatxeko burruketan parte hartu zebala, bertan herixotzia topau arte. Bere garaian gerra-mobimenduak estudixau nittuanian lehelengo “teatrua” nahikua ondo ezagutzera allegau nintzuan (oin nik baiño gehixago dakixen lagunak jabizak, Markina-Xemeinen zein Mutrikun). Bigarrena, ostera (Lemoatxa) ez juat ondiok bisittau baiña ondo goguan jaukat, bertan gertatutako burruka epikuengaittik: estrategikoki garrantzi haundiko lekua zalako, burrukia oso gogorra izan zalako eta eibartar askok parte hartu zebelako. Baiña oiñ arte Lemoatxeko burruken kontakizun telegrafikua baiño ez najeukan: eta liburu honetan bat ez, lau kronika txirikordatzen dittuk, astebete hartako erretratu zirraragarrixa egiñaz. Batetik Fernandezena, primizian; bestetik Jose Artetxe kazetarixana (hau be bandoz aldatutakua); gero Sebastian Salaberria oiartzuarrana (soldautzan zeguana, frankisten aldian), eta azkenik gerrako partiak. Danen artian, idazliak menditxo hartan gertatu zanan irudikapen osotu bat emon jestak, zorixoneko hatx hori behingotz ezagutzeko gogua biderkatuta.

Ohar pare bat: esango najeukek Barandiaranek eskuz idatzittako kuadernuak transkibatzian (edo Fernandezek oharrak hartzian) pare bat errore egin dittuezela: 27. orrialdian, 2. paragrafuan, 3. lerruan, “Yeaiteberri” baserri hori “Ycaiteberri” izango dala pentsatzen juat, hau da, gaurko Ikaitabarri; eta bestalde, 29. orrialdian, 3. paragrafuan, 2. lerruan, “Nureo” mendi hori “Hurco” izango dala, hau da, Urko. Testuinguruangaittik hala izango dala iruditzen jatak; bigarren ediziñorako errebisau nahi badabe...

Liburuan lehelengo zatixa trepidantia dok, beraz, gerra hilgarrixan “bizittasunak” eraginda (hau paradojia). Bigarren zatixa, ostera, zientifikuagua dok. Etnografia elkarrizketak erabillitta, eta artxibuen informaziñuaz osatuta, erretaguardiako gerra ez hain ezagun, baiña frentekua bezain latz, eta luziaguan barneratzen gaittuk; hortxe agertzen dok Pablo Amillano, idazlian aittitta, gaur egunian ondiokan ondo ulertzen ez dan testuinguru lanbrotsu batian. Berak emoten daben azalpen honek ulertzeko bidian jartzen gaittuk:

“Gerra eta gerra ondoko diktadurarekin eroso bizi izan zen jendea urte luzeetan diktadura baten konplizitateaz etekinak atera zituen jendea izan zen, diktadura baten babesa eta aterpea izan zuena, beraien herrikoen aurka egin zen errepresioan izan zuten erantzukizuna estali, deuseztatu eta ezabatu zuena. Ez zen jende eskuzabala izan beraien herrikoekiko, ez zirelako ahalegindu, ahal izan zutenetan, zauriak ixten. Gauzak gerta zitezen utzi zuten, eta bakoitzak isilean miazkatu behar izan zituen bere orbanak. Ez zen keinu kolektiborik egon, ez zen adiskidetasuna bilatu. Eta ardurak ez dira maila berekoak: zerbait egin ahal izan zutenek ez zuten egin. Garaileek ondo profitatu zuten beraien garaipena, isiltasun orokor bat ezartzeko egindakoaz eta gertatutakoaz. Eta, larriena beharbada, transmisioa erabat eten egin zuten.

Laino itxiak bideak ezabatzen dituen bezala, urte haiek erabat desagertu ziren elkarrizketetatik. Ixo. Gero esplikatu zen herriaren elkarbizitza bera babesteko egin zela, gogorregia izango zelako, eta arriskutsua, dena argira ateratzea. Baina gezurra esan zuten. Isiltasun gogorra ezarri zuten bazekitelako parekoek beldurra galtzen zuten egunean jasanezina izango zela lekukotasunak entzun eta begiradari eustea”.

Badok ba sasoia, lekukotasunak entzutzeko eta begiradiari eusteko, ezta?

Halako asko etorri daittezela.

eibar.org/blogak/orakulua/begiradia-jaitsi-barik