Kritikak eta Iruzkinak

Plazerez irakurri dut aurten ElkarBaionak, Elkar Fundazioak eta Euskal Kultur Erakundeak eskaini Gazteluma beka lortu duen Egoitz Zelaia hendaiarraren elelabur bilduma, Eta galtzen bagara zer?. Zortzi ixtorio independientez osatu liburua da, bakoitza pertsonaia batetan zentratua: Xune, Robert, Pol, Eira, Ed, Aira, Dana, Must. Sentsibilitate handiz eta umorez ere kondatzen dizkigu Zelaiak zalantzak edo nahigabeak joak dauden protagonista horien bizitzako zatiak, orainaldian edo iraganean, forma narratiboak aldizkatuz —lehen, hirugarren edo bigarren pertsonan ari da narratzailea, batzuetan kronologikoki, bestetan memorian jauzika, hikazko dialogoz osaturiko narrazioak ere tartekatuz. Ixtorio gozagarriak, zinez, errazki irakurriak, ez hain errazki ahantzigarriak.

Haririk badateke ixtorio horien guzien artean, pertsonaia guztiak noraezean galduta edo galtzeko arriskuan daudelako, hau da, ideologia handirik bultzatzen ez dituen horietarik, beren izatea ulergaitza dutenak. Bestela adierazteko, iragana dute sinesmen handiosen borroketan irabazi ala galtzeko obsesioa, eta beren baitara itzuliak dira, beren tirabira intimoak askatzeko lanetan nekez helduz. Joseba Gabilondok Nazioaren hondarrak saiakeran definitu ezaugarri postnazionalez itxuratu pertsonaiak, beraz, irakurlearen libidoa galdezkatzen dutenak.

Gustatu zait bereziki Polen ixtorioa: Mexikon erbesteratu iheslariak bere maitaleari aitortzen dio bere herrimina. Bizkitartean, nostalgia eta frustrazioak konpentsatzeko edo gainditzeko, maitasun eta literatur gosea da Pol, horiek bailiezaiokete norabide salbagarria erakutsiko. Neska-lagunak galdegiten dioenean noiz arte egon behar duen herritik kanpo, Sarrionandiaren poesia batez dio erantzuten: “Presoa zelda bazterrean, bakarrik mintzatzen bezala. Baina ez. Armiarma bati galdetu diot: Noiz arte? Armiarma, berehala, zintzilikatu, eta haria luzatuz jaisten da. Eta badirudi, hari luze hori dela armiarmaren erantzuna”. Haria delarik testu ehuleen lan tresna, noski…

Istorio horrek ene baitan oihartzun egin dio barneratuak ditudan Philippe Jaccottet poeta frantses garaikidearen hainbat olerkiri. Ideologia eta ideia handimandi guztien antzutasuna begi-bistakoa dugunoi, gaitza eta heriotza zentzugabekeria menderaezintzat daukagunoi, zer gelditzen zaigu?, du galdatzen poetak Ezjakina poesian. “Ene logelan nago eta hasteko isiltzen naiz/ (isiltasuna zerbitzari sartzen da ordena piska baten emateko),/ eta goaitatzen dut gezur guztiak banaka bazter daitezen:/ zer gelditzen da? zer gelditzen zaio hil zorian den horri/ hiltzera hain ongi eragozten duena? […]/ Jakin dezaket nik ezjakinak, nik kexatuak?”. Eta Ustegabekoa poesian berriz: “Zer gelditzen da horrela dirdiran neguan?/ Goiztirian goizik ateratzen naiz,/ neguak betetzen du espazioa muga finetaraino,/ belarra auspez makurtzen da agur mutu horren aitzinean,/ hor agertzen da norberak gehiago espero ez zuena”.

Zer gelditzen da, ba, sinismen guztiak erraustu direlarik? Zelaiak, Sarrionandia eta Jaccottetek ihardetsiko ligukete: maitatzeko eta hitz egitearen beharra. Aspaldiko kontuak, horiek, zaharkeriak, ezta? Azken finean, zer dio idazleak gaur egun horrelako topoiak istoriotan itxuratuz? Jacques Derridak errepusta hau eman liezaguke: “Hondamena etengabe aipatzerakoan, [hizkuntza] salbatzen dut edo salbatzeko ametsa daukat… Hizkuntza agurtzen dut: ‘Ene hizkuntza salbatzen dut, mintzamena salbatzen dut'” (Derrida Jacques, Le ressassement ou le droit à la littérature, in Écritures du ressassement, Modernités, 15 zb., Presses Universitaires de Bordeaux, 2001). Literatura, gure salbagarri.

Askori Egoitz Zelaia ez zaie ezezaguna egingo; izan ere, urteak daramatza bertsolaritzaren munduari lotuta, bere dohainak plazaz plaza zein bertso-eskoletan erakutsiz. Oraingoan, berriz, bat-bateko ahozko jardunetik idatzizkora jauzi egin du. Berriki, bere lehen obra aurkeztu du, Eta galtzen bagara zer? izenburukoa. Lanak Iparraldeko gazteen artean literatura sorkuntza sustatzea helburu duen Gazteluma VIII. Literatur Saria eskuratu ondoren ikusi du argia.

Liburua zortzi ataletan banatuta dago, eta horietako bakoitzak pertsonaia baten izena ageri du. Izenak beti pertsonaiaren batekin lotzen badira ere, horiek ez zaizkio beti protagonistari egokitzen. Zaila da ipuin bilduma ala eleberri baten aurrean gauden erabakitzea. Alde batetik, badira zortzi pertsonaien arteko loturak; batzuk bistakoak dira, eta beste zenbait sakonago doaz. Istorioak autonomoak balira bezala irakurriz gero, berezko interesa badutela eta, zentzu osoa izateko osagai nahiko badirela jabeturik, ederki funtzionatzen dutela konturatuko gara. Hala ere, irakurlearentzat erronka handiagoa gerta daiteke atalez atal hariak azaldu ahala lotzen joatea, pertsonaien arteko harremanak josiz, modu zuzen edo zeharkako batean, denek istorio bakarrean nola batzen ote diren deskubritu arte.

Zelaiaren lana eleberri zatikatu gisa irakur daitekeen arren, inork ez dezala pentsa gaia bakarra denik. Pertsonaia bakoitzak bere istorioa kontatzen du, bere bizitzaren pasarte bat, alegia. Salbuespen dira, beren pausoek une eta leku berean bat egiteagatik, gertaera beraren ikuspegi ezberdinak eskaintzen dituztenak. Oro har, Eta galtzen bagara zer? obran istorio pertsonalak eta, zama sozial edo politikoa erakustearen ondorioz, historia kolektibo baten oihartzunak jasotzen dituzten bizipen indibidualak nahasten dira. Aldakortasunak definitzen du lan honetako diskurtsoa: kontu azalezkoetatik sakonagoetara igarotzen da, pertsonaien artean elkarrizketa arduragabeak zein gogoetatsuak antzeman daitezke, jolas hutseko uneak bezainbeste dira momentu serioak, tonu arina eta existentziala txandakatzen dira, eta abar.

Nahiz eta haien artean oso ezberdinak izan, atal batetik hurrengorako trantsizioan ez da jauzi handiegirik edo eten desegokirik hautematen; egileak argumentua ondo josi duelako seinale, jakina. Idazleak sinpletasunera jo du estiloan, artifiziorik gabeko idazkera txukun baten alde eginez; erraz irakurtzen den testua da horren emaitza. Kontaketa gehiena, bestalde, lapurterako doinu goxoak busti du, hegoaldeko euskararen presentzia eta eraginei uko egin gabe, ordea.

Airean galdera ugari uzten dituen obra izanik, ezinbestekoa du irakurlearen parte hartze aktiboa, hari ez beste inori baitagokio loturak ezarri eta istorioa osatzea. Izan ere, Zelaiaren lehendabiziko liburuak, entretenitua eta irakurtzen ezin atseginagoa izateaz aparte, interpretazioetara zabalik dagoen neurrian, amaierara iritsita berriz hasierara bultzatzen gaituen horietakoa da, hots, bigarren irakurraldi bati ekitera, bidean galdu ez eta guk irudikatutako loturak zuzenak direla egiaztatzeko.